لزوم کوشش برای رسیدن به مقصود(ادامه)

 ذرّه‏ها و برگهاى باغ و بانگ کبک و زاغ: نمودار کثرت است. و در آن اشاره است بدان که هر یک از اینها عنایتى از خدا یافته است و نشانه‏اى از قدرت خدا در آن موجود است .

 در شمار اندر نیامدن: ظاهراً برگرفته است از آیه «قُلْ لَوْ کانَ اَلْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ اَلْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی: بگو اگر دریا مرکب بود براى (نوشتن) آیات پروردگار، دریا تمام مى‏شد پیش از پایان یافتن آیت‏هاى پروردگار من.»[1]

مُمتَحَن: اندوهگین.

نحس کیوان: کیوان یا زحل نحس، و مشترى سعد است.

قضا: آن چه در علم الهى گذشته است براى هر موجود.

مشترى: چنان که نوشتیم سعد اکبر است و زحل نحس اکبر، و به عقیده منجمان اگر در طالع مولودى یکى از این دو ستاره باشد در خوشى و ناخوشى او در زندگى او مؤثر بود.

«ذره‌ها» دلایل و نشانه‏های ریزریزی است که در جهان ما هست و نشانِ هستیِ حقیقی پروردگار است، شمردنی و بیان کردنی نیست. هیچ‌کس برگ‌های درختان یا صدای پرندگان را نمی‏شمرد. این آثارِ خلقت را باید دید و شنید. اما مولانا می‏گوید: من اینها را بیان می‏کنم تا کسی که تحت آزمایش و ارشاد است به آنها توجه کند. می‏گویند: ستارهْ زحل، نحس و ستارهْ مشتری سعد است، اما اینها صورت محسوس و قابل محاسبه ندارد و فقط بیان اینها باعث می‏شود که مریدان به نیک و بد و سود و زیان امور توجه کنند و از راه حق دور نمانند. من اینها را می‏گویم تا کسانی که حوادث زندگی را به طالعِ سعد و نحس مربوط می‏دانند، شمه‏ای از آثار قضای الهی را هم ببینند. مولانا می‏گوید: اشارهْ من به طالع سعد و نحس برای این است که مریدانِ گمراه و بخت‌برگشته، در آتش نسوزند و نجات یابند و به راه حق باز‌گردند.

 اُذکُروا اللَّه: خدا را به یاد آرید. برگرفته است از آیه «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اُذْکُرُوا اَللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً: اى کسانى که گرویدید، خدا را فراوان یاد کنید.»[3]

 اندر آتش دیدن: مقصود از آتش شهوت یا هواى نفس یا وسوسه شیطان است. یاد خدا موجب آرامش دل است و خاموش شدن آن آتش که «أَلا بِذِکْرِ اَللَّهِ تَطْمَئِنُّ اَلْقُلُوبُ.»[4]

ذکر جسمانه:یعنی یادی که مبتنی بر معیارهای مادی و جسمی ‏باشد، هنگام یاد خدا با خرد ناقص صورتى به خاطر آوردن یا او را مانند چیزى دانستن ، چنان که در سخن على (ع) است «ما وحَدَّه مَن کَیَّفَهُ.»[5]

جولاه: بافنده و ریسنده را می‌گویند.

«شاه ما» پروردگاراست که فرموده: خدا را یاد کنید. مولانا می‏گوید: یاد کردن خدا، ما را از آتش می‏رهاند و به ما نور معرفت می‏دهد. یاد کردن بندگان نیاز پروردگار نیست و تصورها و تصویرهای ذهنی ما از او لایق او نیست. اما برای آن که انسان از حقایق الهی چیزی بفهمد مثال باید زد. «ذکر جسمانه»؛ یادی که مبتنی بر معیارهای مادی و جسمی ‏باشد، این‌گونه یاد، خیالات کسانی است که عقل ناقص مادی دارند، اما وصف ذات حق از این عبارات بسیار دور است. مولانا می‏گوید: توصیف ما از حق مثل این است که در توصیف پادشاه بگویند: او بافنده و ریسنده نیست. و امیر مؤمنان (ع) فرمود: «نَحَلُوکَ حِلیَةَ المَخلُوقِینَ بِأوهامِهِم: به گمان خود تو را در پیکر آفریدگان پنداشتند».[6] و از امام باقر (ع) است که هر چه به وهمهاى خود در دقیق‏ترین معنى در آورید آفریده‏اى مصنوع چون شماست.[7]