ادامه داستان موسی وشبان(4)

قال:یعنی ظاهر، گفتار.

حال: یعنی نیت، قصد درونى، باطن و جنبهْ روحانی سالک. در این بیت اشاره دارد به این حدیث نبوی: «انّ الله لاینظر الی صورکم وامواکم ولکن ینظر الی قلوبکم واعمالکم؛ همانا خداوند، ننگرد به صورت‏ها و دارایی‏های شما، بلکه به دل‏ها و رفتار شما می‏نگرد»[1]

خاشع: شکسته، ترسان. که «أنَا عِندَ المُنکَسِرةُ قَلبُهم لِأجلِى.»[2]

 ناخاضع: یعنی ظاهر کلام مانند سخن چوپان، آمیخته به احترام نباشد، نافروتنانه.

جوهر: آن چه وجود آن به خود باشد.

اضمار:در لغت نهفتن و نهان داشتن است، یعنی منظور را به صراحت نگفتن و به لفظ دیگر بیان کردن.

مجاز:در لغت برابر حقیقت است و در اصطلاح علماى معانى بیان، استعمال لفظ بود در غیر معنیى که براى آن وضع شده ، امادر این جا یعنی منظور را به صراحت نگفتن و به طور کلی الفاظ و اضمار و مجاز یعنی به لفظ چسبیدن و معنا را نادیده گرفتن.

آداب دانان: آنان که در دعا و هنگام طلب شرط ادب رعایت مى‏کنند. کسانى که رسم ادب به جا مى‏آورند.

سوخته جان و روان: که نفس حیوانى و روح انسانى را سوخته. کنایت از عاشقى که همه چیز خود را در راه معشوق از دست داده.

سوز: کنایه از اثر عشق. درد عشق که دل را آزار دهد.

ساز: ساز را بعض شارحان فعل امر گرفته‏اند: «با آن سوز بساز.» لیکن بعید مى‏نماید. ساز ظاهراً به معنى ساختن و تحمل کردن است. سوز و ساز سوختن و ساختن: سوزى که از حد ادب تجاوز نکند.

          بر خود چو شمع خنده زنان گریه مى‏کنم             تا با تو سنگ دل چه کند سوز و ساز من‏

(حافظ)

خراج: مالیاتى که از زمین حاصلخیز گرفته مى‏شود.

بر ده ویران...: از عاشقى که از خود خبر ندارد هنگام مخاطبه با معشوق توقع لفظهاى سنجیده نباید داشت.

عُشر: یعنی ده یک و مالیاتی بوده که از کشاورزان می‏گرفتند.

 ( 1763) ما بقیل و قال ظاهرى اهمیت نداده بحال خضوع درونى مى‏نگریم‏ ( 1764) ما بقلب خاشع مى‏نگریم اگر چه در الفاظ و عبارات خضوعى نباشد ( 1765) براى اینکه دل جوهر است و آن چه حقیقت دارد او است و گفتار عرض است و عرض طفیلى جوهر و تابع اوست و اصل مقصود جوهر است نه عرض‏ ( 1766) من لفظ و اضمار و مجاز و محسنات لفظى نمى‏خواهم سوزش دل و سوز و ساز عشق را طالبم‏ ( 1767) آتشى از عشق در خانه دل بر افروز و هر چه لفظ و فکر و عبارت پردازى است آتش بزن‏ ( 1768) اى موسى آداب دانهاى ظاهر با سوخته جانها خیلى فرق دارند ( 1769) عاشقان را در هر نفس سوختنى است این طایفه چون ده ویرانى هستند که مالیات و عشریه ندارد و از آنها آداب ظاهرى نمى‏خواهند .

پروردگار منزه از آن است که در تصور آید یا به وصفى که بندگان به تصویر ناقص خود از او کنند متصف شود. نفسهاى ضعیف هنگام مخاطبه با حق تعالى به توهم خویش براى او صورتى در خاطر آرند، و هر یک به مقدار دانش و درک خود با وى خطابى دارند. خداى تعالى به اخلاص آنان مى‏نگرد و به مقدار آن اخلاص ایشان را پاداش مى‏دهد. اگر بنده‏اى دارای ضعف اندیشه است، به هنگام ستایش حضرت حق سخنى بر زبان آرد که به ظاهر زشت و نادرست باشد لیکن قصد او معنى درست باشد خداوند بر وى ببخشد و آن نادرست را درست حساب کند. چنان که در حدیث است که «إنَّ اللَّهَ لا یَنظُرُ إلى صُوَرِکُم وَ لکِن یَنظُرُ إلى قُلُوبِکُم.» و نیز این حدیث که مجلسى از خصال و معانى الاخبار از رسول (ص) خطاب به ابو ذر آورده است: «یا ابا ذر إنَّ اللَّهَ تَعالى لا یَنظُرُ اِلى صُوَرِکُم وَ لا اِلى أموالِکُم وَ لکِن یَنظُرُ إلى قُلُوبکُم وَ أعمالِکُم».[3]

          ذکر حق پاک است چون پاکى رسید             رخت بر بندد برون آید پلید

186/ د / 3

و نظیر آن روایت است، آن چه از رسول (ص) آمده است «إنّما الاعمالُ بِالنِّیَّاتِ.»[4]

در رابطه بنده با پروردگار، «دل» وجود ذاتی و اصلی دارد و آن‌چه بر زبان می‏آید «عرض» است. پس باید ببینی که در دل چه می‏گذرد. جان کلام مولانا این است: کلمات در ستایش خدا فرق ندارد، آن‌چه مهم است سوز دل و خلوص نیت است. مولانا می‏گوید: حتی اندیشیدن را هم کنارگذار و فقط عاشق باش. «آداب دانان» کسانی هستند که به خوش‌آیندیِ ظاهر و لفظ می‏اندیشند و هرگز عاشق نیستند. مولانا انتظارِ نظم و رعایت آداب را به خراج و مالیات و حال عاشقان را به دهِ ویران تشبیه کرده است. از عاشقان نباید انتظار آداب دانی داشت.