قسمت پایانی داستان موسی وشبان

داد: بخشیدن.

واپس رفتن: باز گشتن، تراجع.

ذَهاب: رفتن.

حسرتا: دریغا.

یا لَیتَنِى کُنتُ تُراب: کاش خاک مى‏بودم. مأخوذ است از آیه «یَوْمَ یَنْظُرُ اَلْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ وَ یَقُولُ اَلْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً: روزى که مى‏نگرد آدمى آن چه را که دو دست او پیش فرستاده است و کافر مى‏گوید کاش خاک بودمى.»[1]

خاکى: خاک بودن، مرحله جمادى.

دانه چیدن: دانه را در خود فرو بردن.

ره آورد: سوغات.

کاش از خاکی سفر نگزید‌می : انسان همواره در حال سفر است. و سفر او را مرحله‏هاست. نخست مرحله جمادى است که خاک بوده است، پس مرحله نباتى، سپس مرحله حیوانى، و آخرین مرحله مرحله انسانى است. و در هر مرحله کمالى مى‏یابد تا به مرحله برتر رسد:

          گندمى را زیر خاک انداختند             پس ز خاکش خوشه‏ها بر ساختند

          بار دیگر کوفتندش ز آسیا             قیمتش افزود و نان شد جان فزا

          باز نان را زیر دندان کوفتند             گشت عقل و جان و فهم هوشمند

          باز آن جان چون که محو عشق گشت             یُعجِبُ الزُّرّاع آمد بعد کشت‏

3168- 3165 / د /1

میل علا: تمایل به رشد و بالا رفتن است.

غبین: یعنی زیان‌دیدگی، کاستی، مغبون.

ره آوردم چه بود: یعنی زندگی‌ام حاصلی نداشت.

عُلى : بلندى، بالا رفتن.

نَما: نماء، بالیدن، رشد کردن.

تزایُد: افزونى، افزون شدن.

مرجع: باز گشت.

مرجعت آن‌جا بود: یعنی بازگشت به سوی حق داری.

آفل: فرو شونده. یعنی ستاره‏ای است که غروب می‏کند و نمی‏پاید.

لا یُحِبُّ الآفِلِینَ: برگرفته است از قرآن کریم از گفته ابراهیم (ع): «فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ اَلْآفِلِینَ چون فرو شد (ستاره) گفت فرو شوندگان را دوست ندارم.»[2]مولانا می‏گوید: خدا هم بندهْ آفل را نمی‏‏خواهد. بنده باید برآید و بالا رود تا به بقای حق جاودانه گردد.

 ( 1809) پس آن کسى که در سخا و بخشش کمتر و بى‏مایه تر از خاک بوده خود را طورى دید که کافران دیدند. ( 1810) همان که از وجودش گل و لاله نرسته و در عوض همواره طالب فساد پاکیها بوده است‏. ( 1811) همین که خود را چنین دید گفت من در رفتار خود از خاک هم عقب تر رفته‏ام وا حسرتا کاش من خاک بودم ( 1812) کاش از عالم خاک سفر نمى‏کردم و چون مرغ دراین خاکدان دانه‏اى مى‏چیدم‏. ( 1813) من که سفر کردم راه مرا امتحان کرد آخر من از این سفر چه بدست آوردم‏. ( 1814) از این جهت بطرف خاک متمایل مى‏گردد که در جلو رفتن سودى در مقابل خود نمى‏بیند. ( 1815) عقب بر گشتن او از راه حرص و آز است و در راه او هیچ صدق و نیازى نیست‏. ( 1816) و گرنه هر گیاهى که مایل ببالا رفتن باشد همواره در رشد و نمو و حیات است‏. ( 1817) ولى همین که سر بسوى زمین خم کرد کمى و خشکى نقص و غبن او شروع شده است‏. ( 1818) وقتى روحت متمایل ببالا باشد رو به ازدیاد مى‏روى و مرجعت بالا خواهد بود. ( 1819) و اگر نگون سار بوده متمایل به پستى و دنیا هستى غروب کننده و آفل هستى و خداوند آفلین را دوست نمى‏دارد .

منظور مولانا این است که: زندگانى سراسر سفر است از نقصان (مرحله جمادى) به سوى کمال تا سرانجام به بقا، یعنى وصول به حضرت حق پایان یابد که «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.»[3] آدمى از هر سفر تجربتى به دست مى‏آورد که «سفر آزموده کند مرد را.» مؤمنان در هر مرحله کمالى کسب مى‏کنند و چون به حضرت حق رسند، مورد عنایت او واقع شوند، اما کافران با دست خالى او را دیدار نمایند. بدین رو آرزو کنند که کاش در مرحله خاکى مانده بودند و بار گناه خود را در دنیا سنگین نکرده بودند. سپس فرماید حرص و آزى که در کافران است و مى‏کوشند تا از دنیا بیشتر بهره گیرند نشانه تمایل آنان به باز گشت و نقصان است و صدق و نیازى که در مؤمنان است و دشمنى که با دنیا نشان مى‏دهند نشانه تمایل آنان به پیمودن راه کمال.

مولانا می‏گوید: «حرص و آز»، بازگشت به عالم خاک و به سوی پستی و «صدق و نیاز» روی آوردن به راه حق است. انسانِ متعالی مثل گیاهِ سالم سر به سوی بالا و توجه به جانب حق دارد.