انتقاد از پیروان هوای نفس

عیسی: منظور روح خداجوست .

ترک عیسى کردن: نظیر آن چه سعدى گفته است:

          همى‏میردت عیسى از لاغرى             تو در بند آنى که خر پرورى‏

(بوستان، ب 1727)

برون پرده بودن: به عالم معرفت و روح راه نیافتن. چنان که خر را بر درگاه بندند و به درون راه ندهند.

طالع عیسى: اشاره است به بدان چه از عیسى (ع) به معجزت پدید مى‏گردید، از بهبود بخشیدن بیماران و زنده کردن مردگان. (چون عیسى باید که علم و معرفت یابد، جسم پروران را از این گونه دانشها بهره‏اى نیست).

ناله خر: استعاره از هواهاى نفسانى.

خرى فرمودن: نفس حیوانى پیوسته آدمى را به شهوت‏رانى و کارهاى زشت وامى‏دارد.

خر: استعاره از جسم.

تو از او بستان: در پرورش روح از جسم بکاه. تن را به ریاضت ده تا جان پرورش یابد.

خربنده بودن: کنایه از پاى بند بودن به پروردن جسم، کسی که در خدمت نفس است.

خر بنده از خر واپس است: کنایه از پستى مقام آن کس که پیوسته به پرورش جسم پردازد. چنان که مى‏دانیم خر بنده خران را از پیش مى‏راند و خود از پس آنهاست. پس آن که بنده تن است مرتبه‏اى بسیار پست دارد. و عقل: عقلی است که در خدمت سیرالی الله است.

طبع: طبیعت و زندگی مادی و همان جنبه نفسانی زندگی است.

أخِّرُوهُنَّ: واپس نهید آنان را. برگرفته است از روایت «أخِّرُوهُنَّ مِن حَیثُ أخَّرَهُنَّ اللَّه.» و آن در نماز گزاران زنان است که باید در واپسین صف قرار گیرند. [1] و در بحار الانوار از دعائم الاسلام آورده است: «إِذا صَلَّى النِّساءُ مَعَ الرِّجالِ قُهنَ فِى آخِر الصُّفُوفِ...» [2]

عقل پست: عقلی است که به دنیا و نفسانیات می‌پردازد؛ یعنی عقل حسابگر

علف به دست آوردن: برآوردن حاجات نفس است. «خربنده»

 مولانا پیروان نفس را سرزنش می‌کند، و می‌گوید: شما روح خدا‌جو (عیسی) را رها کرده‌اید و به جای آن نفس و جنبه مادی زندگی (خر) را پرورش داده‌اید. کسی که پیرو نفس می‌شود به «پرده» اسرار حق راه نمی‌یابد. «علم و معرفت» اسرار حق در طالع روح است نه در طالع نفس. «ناله خر» وسوسه‌های نفس است که اگر ما را در پی خود بکشاند، اسیر آن می‌شویم که‌: «وَمَا أُبَرِّىءُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّیَ إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَّحِیمٌ»:من هرگز خودم را تبرئه نمى‏کنم، که نفس (سرکش) بسیار به بدیها امر مى‏کند؛ مگر آنچه را پروردگارم رحم کند! پروردگارم آمرزنده و مهربان است.»[3].

مولانا می‌گوید: از تن و نفس و طبع؛ کم کن و به تکامل روح خود پرداز که این وامی است به گردن تو. سپس مولانا به این حدیث نبوی اشاره می کند که در آن پیامبر فرموده است: زن‌ها در پشت سرمردها قرار بگیرند زیرا پروردگار هم غالباً زنان را پس از مردان یاد کرده است: «اخّروهُنّ من حیث اخرهنّ الله». مولانا برای این حدیث تفسیر دیگری آورده است، می‌گوید: مراد پیامبر این است که نفس را پشت سر عقل و روح قرار بدهید.