راه برخورداری از رزق معنوی

 فِى السَّماءِ رزقُکُم: برگرفته است از آیه «وَ فِی اَلسَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ: و در آسمان است روزى شما و آن چه وعده داده مى‏شوید.»[1]معنای دیگرش آن است که: این دنیای پست ارزش ندارد، آن را رها کنید تا ارزش‌های بالاتر را به شما بدهند.

چفسیدن: چسبیدن.

آواز غول: ممکن است غول را استعاره از نفس گرفت چنان که نیکلسون نوشته است ولى به احتمال قوى مقصود شیطان است که آدمى را از درویشى مى‏ترساند چنان که در قرآن کریم است: «اَلشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ اَلْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ.»[2]

          نک ز درویشى گریزانند خلق             لقمه حرص و امل ز آنند خلق‏

          ترس درویشى مثال آن هراس             حرص و کوشش را تو هندستان شناس‏

962- 961 / د /1

سُفول: به زیر فرو شدن، پستى.

بالا کشیدن: کنایه از دعوت به سوى حق و ترک دنیا.

مولانا می گوید: آن چه برای سالک مانع از رسیدن به قرب حق تعالى است، رذائل نفسانی ، و ناتوان داشتن روح و اندیشه جمع آوری مال و ثروت وصرف ناکردن آن در راه خدا است. اگر این موانع وحجابها از میان برداشته شود، به مقامی که بایسته و شایسته سالک است خواهد رسید. او می گوید: ترس از نداشتن، صدای شوم نفس است که مانند آواز غول، رهروان را می‌ترساند و گمراه می‌کند و به پستی (سُفول) می‌کشاند ویا وسوسهْ شیطان است که انسان را ازفقر می ترساند. در ادامه«بالا» عالم معنا و عالم غیب است‌ و این بلندی‌، بلندی جسمی و ظاهری نیست‌؛ بلکه کمال روح و عقل است که به روح مطلق و عقل کل، پیوند می‌یابد.

سو: جهت.

هر سبب بالاتر آمد: اشارت به سابق بودن علت بر معلول در رتبت.

فایق: مقدم. چنان که سنگ و آهن که موجد شررند بر شرر مقدم‏اند یعنى در وجود بر آن پیشى دارند.

سرکش: مغرور، خود خواه.

فوق آن سرکش نشست...: چنان که در مثل است: «شَرَفُ المَکانِ بِالمَکین»

آن جا: عالم تأثیر.

مُستَخَفّ: (اسم مفعول از استخفاف) سبک داشته، سبک شمرده، پست.

فوقى: پیشى، تقدم.

مقصودى: مطلوب بودن.

فوق حیله‌ْ تو حیله‌ایست: ظاهراً اشاره بمفهوم این آیه شریفه دارد که مى‏فرماید «وَ فَوْقَ کُلِّ ذِی عِلْمٍ عَلِیمٌ » یعنى بالاتر از هر دانایى داناترى هست.[3]

سخن از مقامات معنوی وبلندی‌های عقل و جان بود که بلندی مکانی نیست. در این ابیات نیز مولانا با زدن مثال‌هایی همان مطلب را روشن‌تر می‌کند: سبب ها در ظاهر مقدم بر آثار خود هستند، اما ارزش وجودی آنها در این است که همان آثار را پدید می‌آورند. مولانا می‌گوید: سرکشان و سرافرازان دنیا در ظاهر برتری دارند، اما شخصی گمنام ممکن است در هستی برتر از آنها باشد. البته سبب‌ها در عمل مقدم هستند، اما آثار و نتایج آنها به دلیل هدف بودن از سبب‌ها پیش‌ترند. جرقه‌ای که از ضربه آهن بر سنگ خارا برمی‌خیزد، مانند جان آهن و سنگ است و از این نظر برتری دارد. میوه درخت هم نسبت به شاخه همین حالت را دارد، زیرا مقصود عالی از درخت، میوه آن است. بنابراین در واقع‌، میوه‌، اول است و درخت آخر. پس تقدم مقامی ارجمندتر از تقدم زمانی است و رمز این برتری و رجحان، داشتن مقام معنوی است، نه حشمت و جاه صوری.