گفتن موسى علیه السّلام ، گوساله پرست را

که : آن خیال اندیشى و حزم ِ تو کجاست ؟

مضرات کج‌اندیشی و کژروی

 یکى مست خیال: یکى از اسرائیلیان، یکى از آنان که گوساله را پرستش کرده بود.

خُلقِ کریم: این تعبیر چنان که مى‏دانیم از مولاناست و از روایات بر مى‏آید که موسى (ع) تند خو بوده است و از پیغمبران آن که به «خلق عظیم» توصیف شده رسول اکرم (ص) است.

گرد از دریا بر آوردن: اشاره است به یکى از معجزه‏هاى موسى (ع) که چون فرعون در پى بنى اسرائیل رفت، آنان به کنار دریا رسیده بودند. پیش رو دریا بود، و فرعون در پى یاران موسى (ع) گفتند «إنَّا لَمُدرَکُونَ: ما گرفتار خواهیم شد.» موسى گفت: «هرگز، خداى من با من است.» عصا را بر دریا زد و آبها به دو سو رفتند و زمین خشکید و موسى و اسرائیلیان از دریا گذشتند.[1]

ز آسمان چهل سال: اشاره است به یکى دیگر از نعمتهاى خدا که به اسرائیلیان داده شد و آن فرود آمدن مَنّ و سَلوى بود بر آنان هنگامى که در تیه بودند.

جوى از سنگ دویدن: اشاره است به معجزه دیگرى از موسى (ع) که عصا بر سنگ زد و دوازده جوى آب از آن روان شد«فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ- اِثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً» [2]

گرم و سرد: کنایه از معجزه‏ها و نعمتهاى گوناگون.

سرد: کنایه از ناپسند، زشت.

توهّمها: کنایه از آن چه از معجزات موسى (ع) دیده و در دل او رسوخ نکرده و به صورت یقین کامل در نیامده بود. و ممکن است مقصود از «توهّم» نیرنگ سامرى باشد که مى‏خواست با ساختن گوساله مردم را از خدا پرستى باز گرداند.

سیلاب بردن: کنایه از نیست و نابود شدن.

زیرکىِ بارد: کنایه از دانشى که سود ندهد.

خواب بُردن: از میان رفتن، نابود شدن.

سر نهادن: تسلیم شدن، پذیرفتن.

خیال آمدن: به شک افتادن، تردید کردن.

احمق گیر: که ساده لوحان را فریب دهد.

( 2040) حضرت موسى (ع س) به یکى از گوساله پرستان که مست خیال بود گفت اى که از بد بختى و گمراهى اندیشه باطل دارى‏. ( 2041) با براهینى که بود و این صفاتى که من داشتم صد گمان بپیغمبرى من در تو بوجود مى‏آورد. ( 2042) صد هزاران معجزه از من دیده و این معجزات صد خیال و شک و ظن در تو ایجاد مى‏کرد. ( 2043) از خیال و وسوسه تنگ آمدى و بر پیغمبرى من طعن مى‏زدى‏. ( 2044) دریا را خشک کردم و از قعر آن گرد بر آوردم تا شما از شر فرعونیان خلاصى یافتید. ( 2045) از آسمان مدت چهل سال بشماها خوان رسیده و از دعاى من از سنگ خارا جوى آب جارى گردید. ( 2046) این همه معجزات و صد سرد و گرم دیگر از تو اى آدم منجمد آن تو هم را کم نکرده و از میان نبرد و در شک خود باقى ماندى‏. ( 2047) آن وقت یک گوساله‏اى از اثر جادو صدا کرد و تو باو بعنوان خدایى سجده کردى‏. ( 2048) و آن توهمات و شکوک تو را سیلاب برده و آن زیرکى سردت را خواب برد. ( 2049) اى بد نهاد چه شد که در حق او بد گمان نبوده و در مقابل پایش سر نهاده و سجده کردى؟. ( 2050) چگونه بخیالت نرسید که او تزویر نموده و جادوى احمق پسندش این فتنه و فساد را بر پا کرده؟.

مرحوم فروزانفر نوشته‏اند ظاهراً (این گفت و گو) از مضمون بیت ذیل ساخته شده است:[3]

          گاو را دارند باور در خدایى عامیان             نوح را باور ندارند از پى پیغمبرى‏

هر چند این احتمال بجاست اما با توجه به مضمون ابیات، می توان استنباط کرد که ،این گفت وگو، خطاب حضرت موسى به یکى از اسرائیلیان باشد، بر اساس عهدى که با آنان کرد که به مناجات رود و باز گردد، و آنان پاى بند عهد نشدند و سامرى فریبشان داد و مؤید این احتمال، توضیح مفسّران است بر جمله «فَنَسِیَ» [4]که نوشته‏اند سامرى عهد موسى را فراموش کرد.[5]