سبب پریدن و چریدن مرغى با مرغ دیگر که جنس او نبود 

 ماهی که بر پروین زند: یعنی مقامش در آسمان بالاتر از ماه و هم‌پایه مجوعهْ ثریا و پروین است.

لا مکان: عالم غیب و عالم اسرار الهی است که در آن وجود هیچ چیزی در مکان یا زمان یا شرایط خاصی محدود نمی‏‏شود.

 لطیفه دوم: فرزانه‌ای دانا گفت: روزی در بیابان زاغی را دیدم که با لک‌‌لکی همراه است. شگفت‌زده شدم و با خود گفتم: از چه رو این دو همراه و هم‌دوش یک‌دیگر شده‌اند؟ چه وجه اشتراکی میان آن دو وجود دارد؟ به هر حال در اطراف این مسئله به جست‌وجو پرداختم و وقتی نزدیک آن دو رسیدم، دیدم پای هر دو لنگ است.

 مأخذ این لطیفه دوم، شرحى است که در احیاء علوم الدین امام محمد غزّالی آمده[1] و مرحوم فروزانفر آن را در مآخذ قصص و تمثیلات مثنوى آورده است[2]. نیکلسون در شرح خود به نقل از روح المثنوى اسماعیل حقى این داستان را به غزالى نسبت داده است.

به دنبال لطیفه زاغ و لک‌لک، مولانا عدم تناسب مردان حق را با مردمان دنیا‌پرست و نا‌آگاه، مطرح می‏‏کند. مولانا، مرد کامل را به صفت زیبایی یوسف متصف می‏‏کند که نَفَس او نیز مانند عیسی زندگی‌بخش است و در مقابل، ناآگاه دنیاپرست گرگی است که یوسف را می‏‏رباید یا موجودی مانند خر عیسی است که برخود جرسی آویخته تا ناآگاهان دیگر را متوجه خود کند.

«غیرت» آن‌گونه خشم یا رشکی است که عاشق نسبت به محبوب دارد و نمی‌خواهد که هر ناکسی گرد محبوب بگردد. معشوق هم از این‌که می‏‏خواهد عاشق سراپا غرق عشق او باشد، غیرت دارد. به طور کلی، در این‌جا غیرت، یعنی خشم با احساس برتری و کبریا. گل به جُعَل(سرگین گردون) می‏‏گوید: احساس برتری من بر سر تو دورباش می‏‏زند. در این ابیات «گُل» استعاره از مرد حق است، و «جُعَل» استعاره از مرد دنیاپرست. چنان که جاى به جاى در مثنوى آمده است پیمبران و اولیاى حق نیز از جنس مردم‏اند، سرشته از نفس و عقل. امّا آنان نفس را مقهور عقل کرده‏اند تا آن جا که نفس را دیگر بر ایشان قدرتى نیست.

مولانا سخن را از مقابلهْ گل با جُعَل به مقابله آدم و ابلیس می‏‏کشاند. و آن رگی که بریده می‏‏شود رابطهْ وجود معنوی با آلودگی‏های حیات مادی است که اگر بریده شود انسان به حق می‏‏پیوندد. مولانا می‏‏گوید: سجدهْ فرشتگان و سجده‌نکردن ابلیس،‌ هر دو، نشانهْ عظمت آدم بود[4]. چرا که نشان سرورى آدم یکى آن بود که فرشتگان او را سجده کنند و دیگر اینکه ابلیس از سجده کردن بدو سر باز زند. اگر ابلیس هم آدم را سجده می نمود خود دلیل باطل بودن آدم بود.

          باطل‏اند و مى‏نمایندم رشد                      ز آنکه باطل باطلان را مى‏کشد

          ذرّه ذرّه کاندرین ارض و سماست             جنسِ خود را هر یکى چون کهرباست‏

2900- 2899 / د /6

آری هر جنسى به اقتضای طبیعت پىِ جنس خود را مى‏گیرد. کافران تیره دل هیچ گاه اولیاى حق را دوست نخواهند گرفت، و گرد آنان نخواهند گشت .