تتمه قصه آن مرد مغرور بر وفاى خرس و هلاکت او

حذر داشتن از دوستى با نادان

 زو: به معنای به سوی او و زود.

ساز: موافق، مطابق میل.

زفت: به معنای سنگین است.

جای و ساز گرفته: یعنی مستقر شده است.

خشخاش: کنایه از خرد، ریز ریز.

به دوغ افتادن: نظیر به دام افتادن. بیرون شدن نتوانستن به معنای فریب‌خوردن است.

( 2129) آن شخص در محلى بخواب رفت و خرس بالاى سرش نشسته مگس‏ها را از او مى‏راند ولى مگس پر رو دو مرتبه باز مى‏گشت‏. ( 2130) چند مرتبه مگس را راند مگس ثانیاً بر گشته بروى جوان نشست‏. ( 2131) خرس خشمگین شده رفت و از کوه سنگ بزرگى برداشته و آمد. ( 2132) دید باز مگس بر روى جوان نشسته‏. ( 2133) پس آن سنگ را بلند کرده و بر مگس زد تا برود. ( 2134) سنگ روى جوان خفته را خورد کرد و استخوان صورتش را چون خشخاش نموده و این مثل را در عالم باقى گذاشت‏. ( 2135) که مهر و دوستى ابله را بدوستى خرس مثل مى‏زنند و مى‏گویند کینه او مهر و مهر او کین است‏. ( 2136) عهد او سست و ضعیف گفتارش درشت و وفایش سخیف است‏ . ( 2137) اگر سوگند بخورد باور مکن که مرد کج سخن سوگند خود را خواهد شکست‏ . ( 2138) بى‏سوگند گفتارش دروغ بود پس تو گول سوگندش را مخور.

در این چند بیت، مولانا تصویری از مردم خوش‌ظاهر و فریب‌کار را در سیمای خرس نشان می‏‏دهد: خوب حرف می‏‏زند، اما به آن‌چه می‏‏گوید وفا نمی‏‏کند. و نیز بر حذر داشتن از دوستى با نادان است. چه، عقل آنان مقهور نفسهاشان است. على (ع) در نصیحت به امام حسن (ع) مى‏فرماید: «از دوستى نادان بپرهیز چه او خواهد که تو را سود رساند لیکن دچار زیانت گرداند.»[1]

اسیران نفس یامدعیان دنیا پرست

میر: کنایه از غالب، چیره.

مُصحَف: کنایه از سوگند.

بر روى زدن: رد کردن، نپذیرفتن.

أوفُوا بِالعُقُود: به پیمانها وفا کنید. برگرفته است از قرآن کریم «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ».[2]یعنى اى کسانى که ایمان آورده‏اید بعقدهایى که با هم بسته‏اید و قرار دادهائى که گذاشته‏اید وفا کنید.

اِحفَظُوا أیمانَکُم: سوگندهاى خود را نگاه دارید. برگرفته است از قرآن کریم «وَ اِحْفَظُوا أَیْمانَکُمْ».[3]یعنى سوگندهاى خود را نگه دارید و نشکنید.

تن چون تار کردن...: کنایه از تحمل سختى کردن (و عهد را نشکستن).

( 2139) او که نفسش حاکم و عقلش اسیر نفس است فرض کن صد هزار قسم هم بقرآن بخورد . ( 2140) آن که بى‏سوگند پیمان خود را مى‏شکند اگر سوگند بخورد بدتر از آن خواهد کرد . ( 2141) چرا که نفس از خوردن سوگند آشفته‏تر مى‏شود و به شکستن پیمان حریص‏تر مى‏گردد زیرا که سوگند چون بندى است که بپاى او نهند او سعى مى‏کند که بند را پاره کرده از قید خلاصى یابد . ( 2142) چه اگر اسیرى بند بپاى حاکم ببندد حاکم فوراً آن بند را پاره کرده بیرون خواهد آمد . ( 2143) هم بند را بسر بنده مى‏کوبد و هم سوگند را بروى او مى‏زند . ( 2144) دست بشوى از اینکه او بامر أَوْفُوا بِالْعُقُودِ . اطاعت کند و با او از فرمان اِحْفَظُوا أَیْمانَکُمْ . سخن مگو که قبول نخواهد کرد . ( 2145) آن که مى‏داند با چه کسى عهد مى‏کند تن خود را چون تار بدور او تنیده و تا توانى در تن دارد مانع از شکستن عهد خود مى‏گردد.

مولانا در این ابیات از مدعیان دنیاپرست سخن می‏گوید که نفس بر عقل آنها غلبه دارد. اینان، سوگند به قرآن که جای خود دارد، اگر صدهزار بار قرآن را بخوانند، باز هم دروغ می‏گویند. سپس مولانا یک مسئلهْ روحی را مطرح می‏کند: اسیر نفس نمی‏تواند حاکم خود را در بند کند و اگر به سوگند خوردن مجبور شود، بیشتر دروغ می‏گوید و نفس، سرانجام خود را از بند او آزاد می‏کند و به راه خود می‏رود. مولانا می‏گوید: از اسیر نفس انتظار نباید داشت که وفای به عهد و حفظ سوگند را مراعات کند. کسی که در پیمان‏ها به حق متکی است، وجود مادی خود را در راه او فدا می‏کند.