گریز از دام نفس 

واجب بودن مشورت: ظاهراً برگرفته از قرآن کریم است «وَ شاوِرْهُمْ فِی اَلْأَمْرِ: با آنان در کارها مشورت کن.»[1]

عقل امام: عقلى که باید در کارها پیشوا قرار داد. «عقل امام»: عقل کسى که پیش آید. (عقل آن کس که نخست بار با تو روبرو شود).عقل پیشوایان وآگاهان است.

اما مشورت با خردمندان یا خداوندان راى روشن، نیز دستور است. امام صادق (ع) فرمود: «با مردم خردمند پارسا مشورت کن که او جز به خیر نفرماید و از مخالفت بپرهیز که مخالفت پارساى خردمند به مفسدت دین و دنیا گراید.»[2]

تو خلاف آن کن: مأخذ آن حدیث «کانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِذا أرادَ الحَربَ دَعا نِساءً فَاستَشارَهُنَّ ثُمَّ خالَفَهُنَّ: رسول (ص) چون جنگ خواستى کردن زنان را خواندى و از آنان راى خواستى و بر خلاف راى آنان کار کردى.»[3] «بپرهیز از راى زدن با زنان که زنان سست راى‏اند و در تصمیم گرفتن ناتوان».[4] و توجیه مولانا از این حدیث که مقصود مخالفت نفس است، بغایت جالب مى‏نماید.

نفس خود را زن شناس: با نفس خود مخالفت کن. از امام صادق (ع) است که «سَألَنِى رَجُلٌ عَمَّا یَجمَعُ خَیرَ الدُّنیا و الآخِرَةِ فَقُلتُ خالِف نَفسَکَ: مردى مرا از آن چه خوبى دنیا و آخرت در آن جمع است پرسید گفتم نفس خود را مخالفت کن.»[5] چنان که با زن در راى مخالفت باید، نفس را در آن چه خواهد خلاف کردن شاید.

نفس کُلِّ شر: پیروى از هواى نفس پیروى از کل بدیهاست، و پیروى از زن و ارضاى او یکى از خواهشهاى نفس است.

عقل قوّت گیرد:

          آشنایى عقل با عقل از صفا             چون شود هر دم فزون باشد و لا

2689 / د /3

          ور چه عقلت هست با عقل دگر             یار باش و مشورت کن اى پدر

1263/ د / 4

نیشکر کامل شود: چون بوته‏هاى نیشکر در زمینى کنار هم روید زمین را مرطوب نگاه دارد و نیشکر قوت یابد. (نیکلسون، از ویلسن)

به سخنان نفست که تو را از سختی‌ها و ناگواری‌ها می‌ترساند، گوش نکن، زیرا کار نفس‌، ضد روح و عقل است. تو با نفس امّاره‌ات ستیز کن، چراکه پیامبران در این جهان این‌گونه وصیت کرده‌اند. در این ابیات مولانا با نظر به حدیثی که پیامبر درباره زنان گفته است: «شاورو هُنّ و خالفوهُنّ» نفس را نیز مشمول همین حکم قرار داده است. توصیه مکرر مولانا در مثنوی، گریز از دام نفس به کمک مردان راه است.او می گوید: آیا این چنین نیست که شکر از طریق نی‌شکر مایه و غذا می‌گیرد؟ پس مرد راه وسالک الی الله نیز برای رسیدن به کمال به مردان کامل‌تر از خود نیاز دارد. هشدارهای پیاپی مولانا در پرهیز از پیروی هوای نفس بسیار به جاست ، چرا که بزرگترین آفتها، پیروى هواى نفس است. بدین رو، قرآن کریم چندین جاى انسان را از اطاعت نفس بر حذر داشته است. از جمله آن که فرماید «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى اَلنَّفْسَ عَنِ اَلْهَوى‏ فَإِنَّ اَلْجَنَّةَ هِیَ اَلْمَأْوى‏ و امّا آن که ترسید از (بزرگى) مقام پروردگار خود و نفس را از هوى باز داشت. پس بهشت جاى اوست.»[6] و امیر مؤمنان (ع) فرماید: «من بر شما از دو چیز بیشتر مى‏ترسم، دنبال هواى نفس رفتن و آرزوى دراز در سر پختن.»[7] و نیز فرماید: «پیروىِ خواهش نفس، آدمى را از راه حق باز مى‏دارد و آرزوى دراز، آخرت را به فراموشى مى‏سپارد.»[8]