گریز از دام نفس(ادامه2)

دوزخى افروخت: اشاره است بدان که نفس آدمى چون دوزخ است.

          صورتِ نفس ار بجویى اى پسر             قصّه دوزخ بخوان با هفت در

779 / د /1

و تشبیه نفس به دوزخ، یکى از آن جهت است که دوزخ را هفت در است چنان که در قرآن کریم است: «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ»[1] و چنان که دوزخ را هفت در است نفس را هفت خلق زشت است و آن حرص، شَره، حقد، حسد، غضب، شهوت، و کبر است. آتش این خصلتهاى زشت افروخته است و آدمى هر چه بیشتر به نفس خود پردازد نفس، او را در دورتر قعر این دوزخ در اندازد. چنان که رسول اکرم فرمود: «چه گویید در باره یارى که اگر آن را بزرگ داشتید و خوراندید و پوشاندید شما را به نهایت شر رساند، و اگر خوار و برهنه و گرسنه‏اش داشتید به نهایت نیکویى‏تان کشاند؟ گفتند: اى پیامبر خدا، این بدترین یار در روى زمین است. فرمود به خدایى که جانم به دست اوست این یار نفسهاى شماست که درون سینه‏تان جایگزین است.»[2]

َبحر مکّار: استعاره است از نفس. کف روى آب دریا را مى‏پوشاند و آدمى ناآگاهانه کف را زمین مى‏انگارد و پاى بر آن مى‏نهد و غرق مى‏شود. نفس نیز خطا را کوچک مى‏نمایاند تا آدمى مرتکب آن شود، سپس اندک اندک وى را به دریایى مى‏کشاند که از آن رستن نتواند و غرقه‏اش گرداند.

لشکر انبوه: اشاره است به آیه «إِذْ یُرِیکَهُمُ اَللَّهُ فِی مَنامِکَ قَلِیلاً وَ لَوْ أَراکَهُمْ کَثِیراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فِی اَلْأَمْرِ وَ لکِنَّ اَللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ اَلصُّدُورِ: هنگامى که خدا آنان را در خواب به تو اندک نمایاند و اگر بسیارشان نمایانده بود ناتوان مى‏شدید و در کار (جنگ) با یکدیگر منازعت مى‏کردید لکن خدا به سلامت داشت (شما را از دشمن) همانا او داناست بدان چه در سینه‏هاست.»[3]

عنایت: توجه خدا به بعض بندگان خاص، و این عنایت را علّتى نیست. «عجب در آن که چندین هزار لطف و عاطفت از عنایت بى‏علّت با جان و دل آدم در غیب و شهادت مى‏رفت، و هیچ کس را از ملایکه مقرّب در آن محرم نمى‏ساختند.»[4]

جهاد ظاهر: جهاد با کافران و رویارویى با دشمن. در آن جهاد خدا شمار دشمن را در دیده مسلمانان کم نمود و آن چه در باطن بود لطف خدا بود که هر دم بدیشان مى‏رسید تا در جهاد ظاهر و باطن (جهاد با کافران و جهاد با نفس) پیروز گردیدند.

یُسر: آسانى، برگرفته است از آیه «وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْرى‏: تو را توفیق دهیم براى (شریعت) آسان.»[5]

عُسر: تنگى.

 ز عسری او بگردانید رو: یعنی از تنگی و دشواری دور شد.

مولانا به حسام الدین می‌گوید: تو هم می‌توانی اژدهای نفس کسانی که آمادگی ادراک تعلیمات را ندارند ـ و گویی پرده‌یی بر دل‌های آنان آویخته شده ـ به وسیله‌ای تبدیل کنی که سلوک در منازل طریقت را آسان کند. ای شاه حقیقی! همانند موسی‌، معجزه‌ای کن، شب‌های تیره اینان را با ید بیضاء روشن ساز و سپیده دم معرفت را نمایان کن.

مولانا می‌گوید: نفس دریای مکاری است و خود را نشان نمی‌دهد و مثل کف روی آب جلوه می‌کند. دوزخ است اما مانند یک گرمای عادی به نظر می‌آید. همین اندک نمایی، عنایت حق را در پی دارد. اندک می‌نماید تا حسام الدین با همه خشم و نیروی خود به مبارزه با آن برخیزد. مولانا این حالت را به حالت پیامبر در جنگ بدر تشبیه می‌کند. در جنگ بدر سپاه دشمن در نظر مسلمانان کمتر از آن‌چه بود جلوه کرد و این آنها را امیدوار و پیروز گردانید[6].

«جهاد باطن» جهاد با نفس است:«وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ »: و آنها که در راه ما (با خلوص نیّت) جهاد کنند، قطعاً به راه‏هاى خود، هدایتشان خواهیم کرد؛ و خداوند با نیکوکاران است.[7] و:«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ »:مؤمنان واقعى تنها کسانى هستند که به خدا و رسولش ایمان آورده‏اند، سپس هرگز شکّ و تردیدى به خود راه نداده و با اموال و جانهاى خود در راه خدا جهاد کرده‏اند؛ آنها راستگویانند.[8]

مولانا به آیات سوره اللیل را اشاره می‌کند که؛ برای مؤمنان آسانی را میسر می‌کنیم و برای کافران دشواری را فراهم می‌آوریم:«فَأَمَّا مَن أَعْطَى وَاتَّقَى وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَى وَأَمَّا مَن بَخِلَ وَاسْتَغْنَى وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَى فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى »: امّا آن کس که (در راه خدا) انفاق کند و پرهیزگارى پیش گیرد، و جزاى نیک (الهى) را تصدیق کند، ما او را در مسیر آسانى قرار مى‏دهیم!امّا کسى که بخل ورزد و (از این راه) بى‏نیازى طلبد،و پاداش نیک (الهى) را انکار کند،بزودى او را در مسیر دشوارى قرار مى‏دهیم؛ [9]