نقد دهریون

دهرى: آنان که جهان را قدیم مى‏پندارند و خدایى را معتقد نیستند.

 حادث: (مقابل قدیم) نو پدید آمده.

عابث: بازى کننده، بازیگر، از آن جهت که عنکبوت به هنگام تار تنیدن معلق مى‏زند و بالا و پایین مى‏رود.

سست حال: (صفت چوب) فرسوده، پوسیده.

ماهیّت: چیست آن، حقیقت، جنس و فصل.

( 2326) و بقدرى آباد و باقى داشتت که دهرى گمان کرد ازلى هستى و اولى براى تو نبوده‏. ( 2327) شکر خدا را که آغاز تو را دانستم و انبیا آن راز را براى ما آشکار کردند. ( 2328) آدم مى‏داند در آن خانه که ساکن شده اولى دارد و حادث است ولى آن عنکبوت که خانه میدان بازى او است باین راز پى نخواهد برد. ( 2329) پشه چگونه ممکن است بداند که این باغ از چه زمانى بوجود آمده او بهار متولد شده و در خزان خواهد مرد. ( 2330) کرمى که در چوب زائیده شد کى و از کجا مى‏داند که این چوب وقتى نهالى بوده است‏. ( 2331) اگر کرم از ماهیت چوب به نهال او پى ببرد این عقل است که صورت کرم بخود گرفته است‏.

مولانا به بررسی اعتقاد گروهی ازحکمای مادی می‏پردازد که می‏پنداشتند عالم از ازل بوده و حادث نیست (دهر به معنای زمان یا زمان طولانی است). مردم دوران جاهلیت حوادث و بلاها را به دهر نسبت می‏داده‌اند. دهری کسی است که به قدیم بودن زمان معتقد است. در سورهْ جاثیه به این دسته از مردم اشاره شده است: «وَقَالُوا مَا هِیَ إِلَّا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَنَحْیَا وَمَا یُهْلِکُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُم بِذَلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ»:و گفتند زندگانی نیست مگر همین زندگانی دنیا می‏میریم و می‏زییم و هلاک نمی‏‏کند ما را مگر طبیعت و روزگار ما را هلاک نمى‏کند!» آنان به این سخن که مى‏گویند علمى ندارند، بلکه تنها حدس مى‏زنند (و گمانى بى‏پایه دارند)!. [1] و:« إِنْ هِیَ إِلَّا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَنَحْیَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ»: مسلّماً غیر از این زندگى دنیاى ما، چیزى در کار نیست؛ پیوسته گروهى از ما مى‏میریم، و نسل دیگرى جاى ما را مى‏گیرد؛ و ما هرگز برانگیخته نخواهیم شد![2]

مولانا می‏گوید شکر خدا را که حادث بودن فلک را به استناد سخنان انبیا شناختیم. بنابراین دهریون که دهر و روزگار را ازلی و سرمدی می‏دانند و افعال و حوادث را بدو نسبت می‏دهند در اشتباهند، زیرا فقط حق‌تعالی قدیم است. انسانِ کامل و عارف می‏داند که خانهْ دنیا حادث است، ولی عنکبوت که در این خانه به بازی و کارهای بیهوده سرگرم است، این حقیقت را نمی‏داند. انسان ژرف‌اندیش وقتی به ساختمانی نگاه می‏کند، قطعاً پیش خود می‏گوید این بنا را بنّایی ساخته است و هرگز به این خیال نمی‏‏افتد که آن ساختمان از ازل بوده است. ولی افراد سطحی اندیش و عنکبوتی، که بر دیوارهای آن خانه تار تنیده‏اند این مطلب را درک نمی‏‏کنند و نمی‏دانند این خانه را کی ساخته‌اند. هم‌چنین کرم از زمانی که درخت، نهال بوده است خبر ندارد و اگر خبر داشته باشد «صورت کرم» دارد ولی کرم نیست.

          منکران گویند خود هست این قدیم             این چرا بندیم بر ربِّ کریم‏

          کورى ایشان درون دوستان                     حق برویانید باغ و بوستان‏

2021- 2020/ د / 1