خواندن ِمُحتسب، مستِ خرابِ افتاده را به زندان

 عاقل مدهوش و مست، مست جمال حق است

 مأخذ این لطیف یا داستان را مرحوم فروزانفر، گفتگویی میان مأمون عباسی وشَمامه می داند[1] وظاهراً این لطیفه در زمان مولانا رایج بوده و مولانا چنان که عادت اوست، آن را پرورنده است. درقرن بعد عبید زاکانى آن را در لطایف خود آورده است . ودر زمان معاصر پروین اعتصامی نیز به گونه‏اى دیگر آن را به نظم در آورده است:

       محتسب مستى به ره دید و گریبانش گرفت         مست گفت اى دوست این پیراهن است افسار نیست‏

(دیوان پروین اعتصامى، ص 241)

محتسب: (اسم فاعل از احتساب) محتسبى یکى از وظیفه‏هاى ادارى در حکومت اسلامى بوده است. وظیفه محتسب از جهتى همانند قاضى است اما حدود اختیار او گاهى از قاضى وسیع‏تر و گاهى محدودتر است. مثلاً محتسب مى‏تواند تنها در دعاوى مربوط به منکرات مداخله کند و در دعاوى حقوقى حق مداخله ندارد. محتسب حق بازرسى براى کشف جرم و حق اجراى معروف و منع از منکر را دارد، یعنى هم کار قوه قضایى را عهده‏دار مى‏شود و هم کار قوه اجرایى را. حالى که قاضى حق دخالت در کار قوه اجرایى ندارد. «محتسب» در این لطیفه نماینده دنیا و دنیادوستان است.

خفى: پوشیده، ناآشکار.

دَور: یعنی توقف دو امر بر یک‌دیگر چنان‌که نتوان گفت کدام یک مقدّّم یا مؤخّر بر دیگری است، چنان که گویند وجود «الف» متوقف بر وجود «ب» است و وجود «ب» متوقف بر وجود «الف». به عبارت ساده، یعنی بحث بی‌نتیجه.

 خَلاب: یعنی آب گل‌آلود ، گل و لاى.

چون خر در خلاب ماندن: یعنی سرگردان‌شدن و بی‌تصمیم ماندن.کنایه از کارى نتوانستن کردن، درماندن.

آه کردن: براى آن که بدانند کسى مى خورده یا نه، بدو مى‏گفتند آه کن تا از بوى دهان وى معلوم شود مى خورده یا نه.

هو: هو (ضمیر مفرد غایب)، اشارت به ذات مطلق.

هو هو کردن: یعنی تکرار کلمهْ هُو به معنی ‌ای حق که رنگ ذکر و مناجات دارد و حاکی از شادی عارف است که دل به حق بسته باشد.

          خنده از لطفت حکایت مى‏کند             ناله از قهرت شکایت مى‏کند

          این دو پیغام مخالف در جهان             از یکى دل بر روایت مى‏کند

(دیوان کبیر، ب 8571- 8572)

 مُنحَنِى: خم، دوتا، در خود فرو رفته.

آه: نفسى که هنگام غم و اندوه از سینه بر آرند.

معرفت تراشیدن: یعنی گفتن کلماتی که حاکی از معرفت و روشنی باطن باشد.

از برهنه گرو بردن: نظیر: از برهنه پوستین نتوان بر کند. از مفلس چیزى به دست نمى‏آید.

امکان: توانایى قدرت.

عقل و امکان: یعنی شرایطی که مقبول اهل دنیا باشد .

( 2395) محتسب شهر نیم شبى در حال گردش بجایى رسیده دید مردى پاى دیوارى بخواب رفته است‏. ( 2396) گفت اى مرد مى‏نماید که مستى چه خورده‏اى؟ جواب داد از آن خورده‏ام که در سبو است‏. ( 2397) گفت در سبو چیست؟ جواب داد از همان است که من خورده‏ام گفت آن که پنهان است‏. ( 2398) گفت آن چه خورده‏اى بگو که چیست جواب داد همان است که در سبو پنهان است‏. ( 2399) این سؤال و جواب سؤال و جواب دورى مى‏شد و محتسب چون خر در گل ماند و ندانست چه کند. ( 2400) بالاخره گفت آه کن بوى دهانت را امتحان کنم مست در حال سخن گفتن هوهو کرد. ( 2401) محتسب گفت من گفتم آه کن تو هو مى‏کنى؟ جواب داد من اکنون دل شادم تو از غم دم مى‏زنى؟. ( 2402) آه از اثر درد و غم و بى‏دادرسى بوجود مى‏آید و هوهو میخواران از شادیست‏. ( 2403) محتسب گفت من اینها را نمى‏دانم معرفت بخرج من مده و برخیز. ( 2404) جواب داد تو برو تو کجا من کجا گفت تو مستى برخیز برویم بزندان‏. ( 2405) جواب داد اى محتسب مست را بگذار و برو از برهنه گرو نمى‏توان گرفت‏. ( 2406) من اگر طاقت رفتن داشتم بخانه خودم مى‏رفتم و این گفتگوها نمى‏شد. ( 2407) من اگر عاقل و توانگر بودم چون مشایخ بر سر مسند خود مى‏نشستم‏.

عاقل مدهوش و مست، فارغ از وابستگی‏های مادی و این جهانی است. او از غم و حرمان زندگی دنیایی کناره گرفته و مست جمال حق است. لطیفه‌ای که در این ابیات آمده است، حکایت از این واقعیت می‏‏کند. منظور مولانا از نقل این لطیفه، هشداری برای دنیا‌دوستان غافل است که فقط با معیارهای این‌جهانی به همهْ پدیده‏ها می‏‏نگرند و از زاویهْ چشم تنگ خود به ارزیابی هستی می‏‏پردازند. مردان حق در چنین شرایطی یا خود را به دیوانگی می‏‏زنند و یا به مستی، تا از ننگ هوشیاری کشنده و هلاک‌کننده دنیاگرایی برهند و از مباحث دور‌انگیز و بی‌حاصل بیگانه شوند.