تفاوت علم تحقیقی وعلم تقلیدی

 علم تقلیدى: علمى که در جان جاى نگیرد، علمى که مجرد فرا گیرى اصطلاحات باشد، علمى که روشنى درونى نبخشد.

علم تعلیمى: یا علم کسبى علمى است که از طریق آموختن حاصل مى‏شود.

نُفور: رمیدن.

دانه: استعاره از متاع دنیا.

 روشنی: و روشنی، در این‌جا روشنی باطن است و آگاهی از حق.

خرد: همان عقل خداجوست؛ کسی که چنین بال و پری ندارد، نمی‌تواند به آسمان معرفت پرواز کند.

بَرد: دور شو، برو.

سِماک: نام دو ستاره است: سماک رامح و سماک اعزل، لیکن در اینجا مقصود آسمان و عُلُوّ است.

راه سماک: یعنی راه تعالی و کمال.

علم گفتاری: همان علم تقلیدی و تعلیمی است که مستمع و خریدار می‌جوید. این علم است که اگر برای تعلیم و اظهار وجود عالم، برای آن خواستاری پیدا نشود، مرده و بی‌ارزش است.

زَفت: توانمند، دلیر، قوى، بزرگ.

 ( 2437) علم تقلیدى و تعلیمى است که دارنده آن از نفرت مستمع باک دارد . ( 2438) براى اینکه او در پى دانه است نه در پى روشنى چنین کسى طالب علم است براى دنیا . ( 2439) او طالب علم است که بوسیله او عوام و خواص را بخود بگرداند نه براى اینکه از این عالم پست خلاصى یابد .( 2440) او مثل موشى است که در زیر زمین تاریک هر طرف را سوراخ کرده و چون نور او را از در رانده است سرد شده و در همان تاریکى باقى مانده‏. ( 2441) چون راهى بروشنایى نداشت در همان تاریکى مشغول جد و جهد بود. ( 2442) اگر خدا باو از عقل و خرد پرى عطا فرماید از موش بودن رهایى یافته و چون مرغان در هوا بال و پر گشوده پرواز مى‏کند. ( 2443) و اگر پر پیدا نکند در همان تاریکى زیر خاک باقى مانده و از رفتن به آسمان و پرواز در روشنى ناامید خواهد بود . ( 2444) علم قال و قیل و گفتار یقیناً بى‏جان است و روح ندارد او فقط عاشق روى خریداران بوده و خود قیمتى ندارد . ( 2445) اگر چه در موقع بحث و گفتگو تصور مى‏رود که این علم خیلى بزرگ است ولى وقتى خریدار نداشته باشد مرده و معدوم شده است‏ .

اهل دنیا برای خود دانشی دارند که از راه مدرسه و تلقین و تکرار و تقلید حاصل می‌شود؛ این دانش فراموشی‌پذیر است و در مقابل آن، دانش عارفان و مردان کامل، جوهر است، ذاتی و پایدار است. علم اهل تقلید، به توجه شنونده نیاز دارد، زیرا وسیلهْ نام و نان این جهانی است مولانا، طالبان علم دنیایی را به موشی تشبیه می‌کند که در زیر زمین لانه می‌سازند و اگر از روی زمین سردرآورند می‌گویند: طالبان علم دنیایی ، از روشنی باطن گریز دارند و در ظلمت علم خود می‌مانند.

مضمون محتوایی سخن مولانا این است که: علم باید موجب روشنى جان گردد، نه وسیلتى براى یافتن نان و جذب مردمان. آن که علم را براى به دست آوردن مقام و فراهم ساختن عوام خواند، در پى یافتن حقیقت نیست، بلکه مى‏نگرد تا مشترى او کیست. چنین کس تیره درونى است که در تاریکى راه مى‏پوید و همچون موش کورى است که در دل زمین مأمن مى‏جوید. براى به دست آوردن علم حقیقى نخست باید خودى را واگذارَد و روى به خدا آرد تا خدایش پر دهد و از شر غوغاى مردمان برهد، چنین علم را جز با تحمل ریاضت و پاکیزه کردن درون به دست نمى‏توان آورد. آن را که چنین علم روزى گردید به آسمان پرد و آن که پاى بند علم تقلیدى است با بهایم چرد.

          علمِ تقلیدى بود بهرِ فروخت             چون بیابد مشترى خوش بر فروخت‏

          مشترى علمِ تحقیقى حق است             دایما بازارِ او با رونق است‏

3266- 3265 / د / 2

در سخنان امیر مؤمنان (ع) فقره‏ها مى‏یابیم که از عالمان ربّانى ستایش شده است و از آنان که علم را به خاطر برخوردارى از دنیا خواهند نکوهش. در یکى از خطبه‏ها در باره عالمى که علم را براى خوشایند مردمان خواند چنین فرماید: «مردى که پشتواره‏اى از نادانى فراهم ساخته و خود را میان مردم انداخته شتابان در تاریکى فتنه تازان، کور در بستن پیمان سازش میان مردمان. آدمى نمایان او را دانا نامیده‏اند و او نه چنان است، چیزى را فراهم آورده که اندکش بهتر از بسیار آن است. تا آن گاه که از آب بد مزه سیر شود و دانش بى‏هوده اندوزد پس میان مردم به داورى نشیند و خود را عهده‏دار گشودن مشکل دیگرى بیند.»[1]