مناجات عاشق مجذوب 

 لُطف خَفى: آن چه حق تعالى بى‏هیچ سبب به بنده افاضت فرماید، لطفی است که از طریق علل و اسباب ظاهری صورت نمی‌گیرد و لطف محض است.

خریدن: کنایه از به اطاعت خود در آوردن. بنده ساختن و از مکر شیطان رهانیدن.

پرده را بردار: یعنی مانع دیدن حقیقت را از پیش چشم ما بردار که همان هوای نفس و کشش به سوی دنیاست.

پرده دریدن: کنایه از رسوا کردن.

پردهْ ما مدر: یعنی در این دنیا ما را شرمسار نکن.

کارد به استخوان رسیدن: آسیب از حد گذشتن. کار به جان دادن رسیدن. و ضمیر «ش» به نفس باز مى‏گردد. (نفس ما را از پا در آور).

بنده سخت: همان بندگی نفس است .

شاه بی‌تاج و تخت: خطابی است به پروردگار.

قفل گران: باز اسارت و بندگی نفس است.

وَدُود: (نامى از نامهاى خدا) بسیار دوست.

فضل: لطف حق در مرتبه‌ای بالاتر از شایستگی بنده است.

خود: یعنی نفس.

از ما به ما نزدیکتر: برگرفته است از آیه «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ اَلْوَرِیدِ: و ما نزدیکتر بدو هستیم از رگ گردن.»[1]

اکنون مولانا سخن عاشق مجذوب را به مناجات کشانده است. برای آن‌که ما علاقه‌های مادی و گِل خوردن را رها کنیم. پروردگار باید به ما توفیق عطا کند و «این بخشش»، همان توفیق الهی است. به طوری که ما از خود و نفسانیات خود روی بر می‌گردانیم و به سوی تو روی می‌آوریم، زیرا تو از ما به ما نزدیک‌تری؛ عرفا می‌گویند: «این نزدیکی اشاره دارد به معیت و احاطه ذاتی حق.

 بخشش و تعلیم توست: برگرفته است از آیه «وَ قالَ رَبُّکُمُ اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ: و گفت پروردگار شما مرا بخوانید تا شما را پاسخ گویم.»[2]

          هم دعا از تو اجابت هم ز تو             ایمنى از تو مَهابت هم ز تو

692/ د / 2

گلخن: استعاره از جسم و زندگانى جسمانى.

گلستان: استعاره از یاد خدا.

در گلخن گلستان رُستن: استعاره از به یاد خدا افتادن و مخاطب بنده حقیر با پروردگار بزرگ.

در میان خون و روده: یعنی در این وجود آلودهْ مادی.

فهم و عقل: در‌این‌جا منظور فهم و عقل خداجوست

دو پاره پیه: کنایه از چشم. اشاره دارد به سخنان امیر المؤمنین على (ع) است: «اعجبوا لهذا الانسان ینظر بشحم و یتکلم بلحم و یسمع بعظم و یتنفس من خرم« از آفرینش انسان در شگفت شوید که او با پیهی می‌بیند و با گوشتی سخن گوید و با استخوانی بشنود و از شکافی نَفس کشد»[3]

سیلابِ حکمت: استعاره از سخنان سودمند، سخنان عارفان و حکیمان الهی است.

شرع او: یعنی (دین خدا)

تَجرِى تَحتَها الانهارُ: برگرفته است از قرآن کریم که در سوره‏هاى قرآن در وصف «بهشت» آمده است.[4]

( 2457) این دعا هم که مى‏کنیم بخشش تو و تعلیم تو است و گرنه در گلخن چرا گل مى‏روید . ( 2458) در میان خون و روده عقل بوجود مى‏آید این را جز با کرام تو نمى‏توان بچیزى حمل کرد . ( 2459) از دو قطعه پیه نورى ناشى مى‏شود موج نورش به آسمان مى‏رسد . ( 2460) از یک پاره گوشت که زبان نام دارد چون جوى بزرگى سیلاب حکمت جارى مى‏شود . ( 2461) و همین سیلاب از سوراخهائى که گوش نام دارند داخل شده تا بباغ جان مى‏رسد که میوه آن هوش است‏ . ( 2462) شرع و قانون او شاه راه باغ جانها بوده و باغ و بستانهاى عالم همگى فرع او است‏ . ( 2463) اصل و سر چشمه خوشى او است و آیه «جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا اَلْأَنْهارُ » همین معنى را بیان مى‏کند .

مولانا از زبان عاشق مجذوب یک پله سخن عاشقانه و مناجات را لطیف‌تر و عاشقانه‌تر می‌کند و می‌گوید: همین مناجات و دعای ما هم، اگر پروردگار نخواهد، صورت نمی‌گیرد. وجود مادی ما مثل «گلخن» حمّام یا زباله‌دان است و تنها جذبهْ پروردگار می‌تواند آن را به گلستان تبدیل کند. مولانا همانند بسیاری از عارفان بزرگ، (دین خدا) را شاهراهی می‌داند که ما را به عالم غیب و جهان جان می‌رساند؛ اصل و سرچشمهْ همهْ خوبی‌ها و خوشی‌ها، آن هوش‌ها و ادراک‌های دینی و شرع مقدس است. آن بهشتی که گفته‌اند زیربناهایش جوی‌های روان است، همین باغ جان‌ها و عالم غیب است. [5] پس سرچشمه این لطفها اوست که عقل را در وجود آدمى نهاده و باغ و بستان دانش را در دل وى قرار داده و پیمبران را فرستاده تا آدمى را تعلیم دهند و او را از عذاب جهل برهانند و به نعیم و حیات دانش برسانند.