خوب و بد آفرینش نشانه خداوندی 

 فضل: لطف حق در مرتبه‌ای بالاتر از شایستگی بندگان است:« قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ »: بگو: «فضل (و موهبت نبوّت و عقل و منطق، در انحصار کسى نیست؛ بلکه) به دست خداست؛ و به هر کس بخواهد (و شایسته بداند،) مى‏دهد؛ و خداوند، واسع [= داراى مواهب گسترده‏] و آگاه (از موارد شایسته آن) است.[1]

مُحتشَم: (اسم مفعول از احتشام) در لغت با جلال و شکوه، بزرگ، بزرگوار. و در اینجا مجرد خطاب محترمانه است.

صاف: زیبا، بى‏عیب.

زشتى: نقصان، ناتوانى.

زشت کردن: یعنی آفریدن موجود زشت.

رادى اوست: یعنی لطف و بخشندگی اوست که همه چیز (خوب و بد) می‏دهد استادى، حکمت، دانشمندى.

ور نداند زشت کردن، ناقص است: منظور سخن پاسخ به پرسشى مقدّر است، و آن اینکه بدى را جز خدا که آفریده است؟ و آیا جز خدا آفریننده‏اى است؟

گبر: در این جا مطلق کافر، بى‏ایمان.

مُخلص: دیندار، متدین، مسلمانِ خالص.

مولانا می‏گوید: پدیده‏های آفرینش، زشت و زیبا، همه نشانهْ قدرت و فضل الهی است. این در نظر ما و بر پایهْ سود و زیان ماست که چیزی زشت یا زیبا می‏نماد. مولانا مؤمن با اخلاص را نمونهْ خلقتِ زیبا و«گبر» را نمونه خلقت زشت می‏شمارد. وی از مثال نقاشی که نقش‌های زشت و زیبا می‏سازد، نتیجه می‏گیرد که در آفرینش، بد و خوب هر دو گواه خداوندی او هستند و هر دو ساجدند و معترفند و در برابر او سر تعظیم فرود می‏آورند.

مطلبی را که مولانا در این جا با هنرمندی خاص خود واز منظر ی متفاوت با متکلمین وحکما آن را مطرح می کند، از عویصه های بحث کلامی بشمار می آید ونیاز به توضیح بیشتری دارد ، در حقیقت سرودهْ مولانا پاسخ به پرسشى مقدّر است، و آن اینکه بدى را جز خدا که آفریده است؟ و آیا جز خدا آفریننده‏اى است؟ قرآن کریم گوید: «قُلِ اَللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ.»: بگو: «خدا خالق همه چیز است؛ [2] پس خالق بدیها هم حق تعالى خواهد بود. در این صورت یکى از دو پرسش پیش مى‏آید، چگونه آفرینش بدى را به خیر مطلق توان نسبت داد؟ و چگونه با آن چه خدا آفریده مى‏توان در افتاد؟. این مشکلى است که از دیر باز مطرح بوده است.

فیلسوفان و متکلمان و عارفان اسلامى کوشیده‏اند تا در حد توانایى اندیشه خود، آن را بگشایند. آنان مى‏گویند اوّلاً هر چه در جهان است آفریده خداست، دیگر اینکه در آفرینش، شر و بدى نیست، آن چه در جاى خود به نظر زشت مى‏آید با در نظر گرفتن آن در مجموعه جهان زیباست. حاجى سبزوارى در این باره چنین نوشته است: «هر گاه بناى عالى را به تمام ملاحظه کنى، چنان که نشیمنگاه شامخ مى‏خواهد از مطبخ و مبرز نیز ناگزیر است و اگر نداشته باشد ناقص است. چنین است اجزاى کل عالم نسبت به مجموع عالى.»[3] عنایت ازلى چنان بوده است که هر ماهیت نصیب خود را از وجود احراز کند. و بارى تعالى آن را بر حسب استعدادى که در آن است به بهترین صورت پدید آورده است و کمال قدرت خود را در آفریدن او نشان داده است. مولانا در مطاوى مثنوى بارها این مشکل را مطرح کرده است و چنان که عادت اوست با تمثیل مشکل را گشوده است:

          نقش باشد پیشِ نقّاش و قلم             عاجز و بسته چو کودک در شکم‏

          پیشِ قُدرت خلق جمله بارگه             عاجزان چون پیشِ سوزن کارگه‏

          گاه نقشش دیو و گه آدم کند             گاه نقشش شادى و گه غم کند

613- 611/ د / 1

          عیب شد نسبت به مخلوق جَهول             نى به نسبت با خداوندِ قبول‏

          کفر هم نسبت به خالق حکمت است             چون به ما نسبت کنى کفر آفت است‏

          ور یکى عیبى بود با صد حیات             بر مثال چوب باشد در نبات‏

          در ترازو هر دو را یکسان کشند             ز آن که آن هر دو چو جسم و جان خوش‏اند

1999- 1996 / د /1

          زشتى خط زشتى نقّاش نیست             بلکه از وى زشت را بنمودنى است‏

          قوّت نقّاش باشد آن که او             هم تواند زشت کردن هم نکو

          گر کشانم بحثِ این را من بساز             تا سؤال و تا جواب آید دراز

1374- 1372 / د /3

          نقشها گر بى‏خبر گر با خبر             در کف نقّاش باشد مُحتضر

          دم بدم در صفحه اندیشه‏شان             ثبت و محوى مى‏کند آن بى‏نشان‏

3333- 3332/ د / 6

سنایى در این باره چنین گوید: [4]

          سوى تو نام زشت و نام نکوست            ور نه محض عطاست هر چه از اوست‏

          بد از او در وجود خود ناید                 که خدا را بد از کجا شاید؟

          آن که آرد جهان به کُن فَیَکُون             چون کند بد به خلق عالم؟ چون؟

          خیر و شر نیست در جهان سخن           لقب خیر و شر به تو است و به من‏

          آن زمان کایزد آفرید آفاق                  هیچ بد نافرید بر اطلاق‏