اصل نقد: سرمایه، مایه. و معنى بیت گرفته از حدیثى است منقول از ابو هریره که خداوند عزّ و جل فرمود: «سَبَقَت رَحمَتِى غَضَبِى.»[1] در تفسیر « «یا أَیُّهَا اَلْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ اَلْکَرِیمِ» ابو بکر وراق گفت جواب در آیه است... پندارى سائل را آموخت تا گوید «غَرَّنِى کَرَمُکَ.» [2]

آفتاب او: یعنی وجود پروردگار که نورش بر تمام ذرات هستی می‏تابد.

غبارى از غش: کنایه از رو پوش.

فرقت از قهرش: صفت قهاریت او موجب جدایى است، اما غرض آن است که بنده قدر وصل را بداند و به سوى او باز گردد. و معنى بیت نزدیک به این بیت است از عباس احنف:

          سَأطلُبُ بُعدَ الدَّارِ عَنکُم لِتَقرَبُوا             وَ تَسکُبُ عَیناىَ الدُّمُوعَ لِتَجمدا

(از شما دور مى‏شوم تا نزدیک آیید و دیده‏گانم اشک مى‏ریزد تا خشک شود).

          من رشته محبت تو پاره مى‏کنم             شاید گره خورد به تو نزدیک‏تر شوم‏

ایام وصال: روزگاری است که روح با هستی مطلق پیوسته و در این قالب خاکی زندانی نبوده است.

آفریدم: اشاره است به حدیث «یَقُولُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إنَّما خَلَقتُ الخَلقَ لِیَربوا عَلَىَّ وَ لَم أخلُقهُم لِأربَحَ عَلَیهِم: همانا آفریدگان را آفریدم تا از من سود برند، و نیافریدم آنان را تا از ایشان سود برم.»[3] و بدین معنى حدیثى از عمّاره است که از امام صادق (ع) پرسیدم خدا آفریدگان را پدید آورد فرمود «... ما خَلَقَهُم لِیَجلِبَ مِنهُم مَنفَعَةً وَ لا لِیَدفَعَ بِهِم مَضَرَّةً بَل خَلَقَهُم لِیَنفَعَهُم وَ یُوصِلَهُم إلى نَعِیمٍ الاَبَدِ.» [4]

دست آلود از شهد کردن: کنایه از بهره‏اى اندک بردن.

از برهنه قبا بر کندن: از مفلس نقد خواستن.

          گفت مست اى محتسب بگذار و رو             از برهنه کى توان بُردن گرو

2397 / د /2

شیطان اصل را بر این می‏گذارد که پروردگار، او را هم می‌بخشد، زیرا مطابق حدیث، رحمت خدا بر غضب سبقت دارد. مولانا از زبان شیطان، یادآور این حدیث قدسی است: من نکردم خلق تا سودی کنم بلکه آفریدم تا از من سودی برند». بنابراین بنده چیزی ندارد که شایستهْ حق باشد.

چند روزى: کنایه از آن که عمر این جهان اندک است و زود به سر مى‏رسد و آن چه باقى است آخرت است، و اشاره به وعده خدا به ابلیس دارد که تا قیامت او را مهلت داد.

چشم در روى ماندن: به شگفت ماندن، خیره شدن.

سبب: آن چه موجب قهر خدا بر ابلیس و رانده شدن گردید (سجده نکردن آدم).

دو پاره کردن: نابود کردن، از میان بردن.

غیرت پزى: غیور بودن، غیرت داشتن، رشک بردن.

دیر زى: جمله دعایى است که عطسه کننده را گویند. از امام صادق (ع) روایت است «الرَّجُلُ یَعطِسُ فَیُقالُ لَهُ یَرحَمُکُمُ اللَّهُ: آدمى عطسه مى‏کند او را گویند خدایتان بیامرزاد.»[5]

باز شیطان است که از لطف حق سخن می‏گوید و نافرمانی خود را به مشیت پروردگار ربط می‏دهد: ز پیشم رانده است؛ یعنی پروردگار مرا از پیش خود رانده است. شیطان می‏گوید: شما بیهوده نافرمانی مرا سبب قهر پروردگار می‏دانید، به عکس، «قهر» او مرا به کج‌اندیشی و نافرمانی کشاند. کار خدا را نمی‌توان با سبب‌هایی که شما می‏گویید توجیه کرد. نافرمانی من حادث است و باعث آن، حادث دیگر، یعنی قهر الهی است. من به اسباب و علل ظاهری کاری ندارم، زیرا قهر حادث را نادیده می‏گیرم و به لطف پروردگار امید می‏بندم. «لطف سابق» یا لطف ازل، توجه و عنایت حق است که پیش از خلقت صوری شامل حال ما بوده است، یا لطف و رحمت حق است که به موجب حدیث، بر غضب او سبقت دارد. شیطان می‏گوید: من در برابر حق، قصد جحود و انکار نداشتم. عاشقِ حق بودم و از توجه او به آدم دچار حسد و غیرت شدم. اگر به آدم سجده می‏کردم او را هم‌نشین و هم‌پایه خدا گرفته بودم و این شرک بود. «غیرت پزی»؛ یعنی جوشش غیرت که لازمهْ عاشقی است. همان‌طور که هر وقت کسی عطسه کند می‏گویند: عافیت باشد، یرحمک الله؛ الحمدلله و یا «دیر زی».