شرحه شرحه: یعنی پاره پاره.

عاد: تیره‏اى عرب بائده، و بائده به معنى «نیست و نابود شده» است. این تیره در سرزمینى میان عُمان و حَضْرَموت مى‏زیستند و بر دین بت پرستى بودند. خداوند هود پیامبر را براى راهنمایى آنان فرستاد. نام عاد در چند سوره از قرآن کریم آمده است. قوم عاد چون حضرت هود را نافرمانى کردند، بادى تند بر آنان وزید و هلاکشان کرد.

لوط: نام او در تورات و قرآن مجید آمده است. وى در سرزمینى به نام سُدوم در درّه اردن مى‏زیست. مردمى که حضرت لوط به راهنمایى آنان مأمور شد غلامباره بودند. لوط آنان را نصیحت کرد ولى نپذیرفتند. عذاب الهى بر آنان فرود آمد. نخست بانگى، و پس از آن باران سنگ و گل، و همگى جز کسانى که به لوط ایمان آورده بودند در سیاه آبه هلاک شدند. نام لوط در چند سوره قرآن نیز آمده است.

سیاه آبه:

          سنگ مى‏بارید بر اعداى لوط             تا که در آبِ سیه خوردند غوط

788 / د /4

«و آن گه آن را (شهر مردم لوط را) در گردانید و نگو سار به آب سیاه فرو برد و بر پراکندگان ایشان و مسافران سنگ بارید همه را هلاک کرد.» (قصص قرآن مجید، سور آبادى، ص 84)

نمرود:

          پشّه‏اى نمرود را با نیمِ پَر             مى‏شکافد بى‏مُحابا درزِ سر

1189/ د / 1 (و نگاه کنید به: شرح بیت 1189/ د / 1)

 ذَکى: تیز هوش.

بو لَهب: نگاه کنید به: شرح بیت 418/ د / 2

 بُو الحَکَم: کنیه نخست ابو جهل. (نگاه کنید به: شرح بیت 782 / د /1)

فرزین بند: یعنی گرفتار کردن مهرهْ وزیر در شطرنج.

مختصم: (اسم فاعل از اختصام:) دشمنى ورزنده، یعنی طرف دعوا.

مَن عُصِم: (جمله فعلیه) در ضبط نسخه قونیه به صیغه معلوم (مَن عَصِم) و در ضبط نسخه نیکلسون مجهول (مَن عُصِم) آمده (بهتر مى‏نماید)، کسى که نگاه داشته شود. برگرفته است از قرآن کریم. نوح فرزند را گفت: «یا بُنَیَّ اِرْکَبْ مَعَنا وَ لا تَکُنْ مَعَ اَلْکافِرِینَ.» وى پاسخ گفت: «سَآوِی إِلى‏ جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ اَلْماءِ.» و نوح گفت: «لا عاصِمَ اَلْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اَللَّهِ.»[1]

ستاره سعد: منجّمان برخى ستارگان را «سعد» دانند چون زهره و مشترى، و بعضى را «نحس» چون زحل و مریخ. که این ستارگان سعد یا نحس همیشگى‏اند. و بعضى ستارگان گاه سعد و گاه نحس‏اند.

مُحتَرِق: (اسم فاعل از احتراق) سوخته.

اِحتراق: چون ستاره به خاطر تابش خورشید ناپدید شود آن را مانند سوخته پندارند و سوخته‏اش گویند.[2]

 احراق: آن است که ستاره با آفتاب جمع شود.

مفترق: پراکنده.

( 2671) قوم نوح از مکر تو بود که با دلهاى کباب و سینه‏هاى چاک چاک در نوحه‏گرى بوده‏اند. ( 2672) قوم عاد را در جهان تو بر باد داده و بعذاب انداختى‏. ( 2673) از تو بود که قوم لوط بر لجن زار گناه غوطه‏ور شده و بالاخره سنگسار شدند. ( 2674) اى که هزاران فتنه بر انگیخته‏اى مغز نمرود از مکر تو ریخته شد. ( 2675) و فرعون که یک نفر فیلسوف زیرک بود عقلش را تو کور کردى که راه از چاه ندانست‏. ( 2676) بالاخره بو لهب را تو نااهل کردى و بو الحکم بر اثر حیله تو بو جهل گردید. ( 2677) اى آن که در این شطرنج صد هزار استاد مات کرده‏اى‏. ( 2678) و از اینکه راه بر فرزین بسته‏اى جانها سوخته و بر اثر آن دل تو سیاه گردیده است‏. ( 2679) تو دریاى مکرى و مردم در مقابلت چون قطره و تو چون کوهى و این مردم سالم چون ذره ( 2680) چه کسى مى‏تواند از مکر تو رهایى یابد ما همگى غرق طوفان هستیم مگر کسى که پناهش دهند. ( 2681) چه ستاره‏هاى سعدى که از کار تو محترق شده و اثرش خنثى گردیده و چه بسا سپاهى که از تو جمعیتشان بدل به افتراق گردیده‏.

در ابیات پیش، معاویه از طبع دوزخی شیطان سخن گفت، اکنون در تأیید همان مطلب مثال‌هایی از قرآن و منابع مذهبی می‏آورد و می‌گوید: تو قوم نوح را گمراه کردی و طوفان آنها را نابود کرد.[3] قوم عاد را در دنیا دچار باد صرصر کردی و آنها را به عذاب و اندوه افکندی.[4] به سبب تو بر قوم لوط، سنگ بارید و آنها در آب سیاه غوطه‌ور شدند.[5] به سبب تو مغز نمرود متلاشی شد، ای ابلیسی که هزاران فتنه و آشوب به راه انداخته‌ای. گناه فرعون هم به گردن توست. فرعون به دانش و کاردانی شهرت داشت، اما از علم اهل باطن وقوف نیافت. بولهب عموی پیامبر است که با او به دشمنی برخاست و بوالحکم عمرو بن هشام، معروف به ابوجهل یکی دیگر از دشمنان اسلام است. معاویه تمام گمراهی این‌گونه اشخاص را نیز از شیطان می‏داند، تو با حیله‏های خود دل‌های دیگران را سوزانده‌ای اما دل خودت هم سیاه شده است و نور حق در آن نیست. «این سلیمان» و ساده‌دلانِ خلایق‏اند که گول شیطان را می‏خورند. معاویه می‏گوید: همهْ ما مثل قوم نوح در طوفان گمراهی هستیم، مگر کسی که خدا او را حفظ کند. مضمون کلام مولانا، این آیهْ است که در آن نوح به پسر خود می‏گوید: « لا عاصِمَ اَلْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اَللَّهِ » معاویه می‏گوید: تو سعادت و ستارهْ سعد را محو می‏کنی و جمع دوستان حق را پریشان می‏سازی.