باز جواب گفتن ابلیس معاویه را

 «امتحان شیر و کلب» یعنی وسیلهْ تمیز مؤمن و کافرم.

«صیرفی» یعنی صراف؛ تشخیص دهندهْ خالص از ناخالص.

عَقد: گره، بند.

          عجز فَلک را به فلک وا نماى             عقد جهان را ز جهان وا گشاى‏

(نظامى، مخزن الاسرار، ص 8)

          ور گشادى عَقدِ او را عقلها             انبیا را کى فرستادى خدا

3197 / د /4

محکّ: (اسم آلت از حک: سودن، خراشیدن) سنگى که زرگر با آن زر را ساید، تا عیار آن معلوم کند.

قلب: ناسره.

          وا نمایم رازِ رستاخیز را             نقد را و نقد قلب آمیز را

3531 / د /1

نقد: سیم و زر مسکوک.

امتحان شیر و کلب: یعنی وسیلهْ تمیز مؤمن و کافرم.

صیرفى: یعنی صراف؛ تشخیص دهندهْ خالص از ناخالص. سیم و زر سره کننده، آن که سره را از ناسره معلوم دارد.

علفها: منافع و لذات دنیاست.استعاره از مکرهایى که شیطان با فرزندان آدم کند.

تو گیاه و استخوان...: مضمون این دو بیت یکى از داوریهاى على (ع) را به خاطر مى‏آورد. مؤلّف کتاب قضاء امیر المؤمنین (ع) نویسد: «عربى از على (ع) پرسید سگى بر میشى جست و از میش حیوانى زاد، حکم آن چیست؟ فرمود: او را در خوردن بیازماى اگر گوشت خورد سگ است و اگر علف خورد گوسفند. گفت بینم که هم این خورد و هم آن. گفت: در آشامیدن آزمایشش کن اگر گردن کشد و با دهان آب خورد گوسفند است و اگر با زبان خورد سگ است. گفت گاه چنین کند و گاه چنان. گفت او را در رفتن با گلّه بیازماى اگر پى افتد سگ است و اگر پیش افتد گوسفند است. گفت گاه چنین رود و گاه چنان. گفت آن را در نشستن بیازماى اگر به سینه خفتد گوسفند است و اگر نشیمن بر زمین نهد سگ. گفت گاه چنین کند گاه چنان. فرمود او را سر ببُر اگر آن را اشکنبه بود گوسفند است و اگر روده دارد سگ است. عرب از این داورى در شگفت ماند.»[1]

( 2682) ابلیس گفت این گره را باید گشود من محک هستم که نقد و قلب را از هم جدا مى‏کنم‏. ( 2683) خداوند مرا امتحان شیر و سگ و نقد و قلب قرار داده است‏. ( 2684) قلب را من سیه روى نکرده‏ام من صرافم و قیمت آن را تعیین نموده‏ام‏. ( 2685) من نیکان را راهنمایى کرده و بدان را پیشوایى مى‏کنم‏. ( 2686) این علفها را جلو آنها مى‏گذارم تا از روى خوراک آنها معلوم شود هر یک چه حیوانى هستند. ( 2687) سگ اگر از آهو کودکى بزاید سگ بودن و آهو بودن او هر دو مشکوک است‏. ( 2688) وقتى استخوان و گیاه در جلوش بگذارى باید دید بطرف کدامیک از این دو مى‏رود. ( 2689) اگر بطرف استخوان رفت سگ است و اگر بطرف گیاه رفت آهو است‏.

شیطان از خود چنین دفاع می‏کند: بدی‌ها از فطرت آفریدگان است و این نکته را توجه داشته باش که من وسیلهْ شناسایی نیک و بدم و چیز خوب را به بد تبدیل نمی‏‏کنم. من خالق شرور نیستم، بلکه شرور در نهاد انسان‌ها سرشته شده است، به دلیل این‌که هرگاه صدایشان می‏کنم به ندای من پاسخ می‏دهند. اگر سنخیتی میان نهاد آدمیان و دعوت و اضلال من نبود چنین پاسخی داده نمی‏‏شد. من نیکان را راهنمایی می‏کنم و بدان را تباه می‏سازم. در ابیات بعد شیطان می‏گوید: خیر و شر در هستی به هم آمیخته است و هر انسانی از هر دو بهره‏‌ای دارد.