نالیدن معاویه به حضرت حق تعالى از ابلیس، و نصرت خواستن

 این حدیثش: یعنی این سخن شیطان.

گلیم سیاه شدن: تعبیری از بد بخت شدن، و در آن اشاره است به سیاهى نامه اعمال.

          گلیم بخت کسى را که بافتند سیاه             به آب زمزم و کوثر سفید نتوان کرد

(حافظ، به نقل از امثال و حکم)

به حجّت برنیایم: یعنی نمی‏‏توانم جواب استدلال او را بدهم.

فتنه: گمراه کننده، در این‌جا به معنای مفتون کننده و فریب دهنده است.

عَلَّمَ الأسماءبگ: یعنی صاحب مرتبه تعلیم یافتن از پروردگار و مفتخر به تعلیم مستقیم خداوند. برگرفته است از آیه «وَ عَلَّمَ آدَمَ اَلْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى اَلْمَلائِکَةِ: و آموخت آدم را همه نامها را پس عرضه کرد آنها را بر فرشتگان.»[1]معنای سخن این است: آدم که خداوند به او تعلیم داده است اگر بخواهد با او برابری کند، نمی‏‏تواند. آدم از بالای آسمان مثل یک ماهیِ ضعیف به دام شیطان افتاد.

تگ: یعنی دویدن .

بی‌تگ: یعنی کسی که نتواند بدود.

بگ: امیر.

          بُو الْبَشَر کو عَلّمَ الأسما بگ است             صد هزاران عِلمش اندر هر رگ است‏

1234/ د / 1

سَمَک: ماهى.

شست: قلاّب ماهیگیرى.

سماک: کنایه از آسمان بهشت.

إنَّا ظَلَمنا: برگرفته است از آیه (گفته آدم و حوا) «قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ اَلْخاسِرِینَ: گفتند پروردگار ما بر خود ستم کردیم و اگر ما را نیامرزى و نبخشایى همانا از زیان دیده‏گان خواهیم بود.»[2] این گفت و گوها هر چند چنان که نوشتیم بى‏اساس است، اما زبان وجدان کسانى است که گرفتار مکر هوى و شیطان مى‏شوند.

حدیث او: یعنی سخن شیطان. سحری که در او نهفته، همان فریب‌های گوناگون اوست که در یک لحظه قدرت روحی و معنوی را از انسان می‏گیرد.

( 2717) صحبت این شخص مثل دود است خدایا رحم کن و گرنه گلیم من سیاه شده و تباه خواهم شد. ( 2718) ابلیس فتنه هر شریف و خسیس است من با احتجاج و بحث از عهده او بر نمى‏آیم‏. ( 2719) آدم که علم الأسماء در حق او گفته شده و بزرگوار است در پیش دویدن برق آساى این سگ دویدن نتواند ( 2720) او را از بهشت بروى خاک انداخت و او را از سماک چون سمک به شست خود گرفت‏.( 2721) و آدم چنان نوحه «إنا ظلمنا» مى‏زد که داستان افسوس او را حدى نبود. ( 2722) این شیطان هر حکایتى که بکند در باطن او شرى نهفته و صد هزار سحر و جادو در آن پنهان است‏. ( 2723) بیک نفس مردى مردان را بسته‏ در زن و مرد آتش هوس روشن مى‏کند. ( 2724) اى ابلیس فتنه جوى مردم سوز راست بگو براى چه بیدارم کردى؟.

معاویه با خود مى‏اندیشید که کار ابلیس بردن ایمان و گمراه کردن مردمان است. از این رو، بدو مى‏گوید من فریب نیرنگهاى تو را نمى‏خورم. تو همچون دزدى هستى که غریبى را بگوید من مشترى کالاى توام، لیکن در پى فرصتى باشد تا کالاى او ببرد. تو که مرا از براى نماز بیدار کردى خواهان ثواب بردن من نیستى، بلکه مکرى اندیشیده‏اى.

معاویه، به سرگذشت آدم اشاره می‏کند که نتوانست در برابر فریب شیطان مقاومت کند و گندم را خورد و از بهشت رانده شد. آدم از دست شیطان شیون و ناله‏ها زد. پس از آگاهی از خطای خود آدم و حوا به پروردگار گفتند: ما به خود ظلم کردیم.