تجسم اعمال در قیامت(2)

سُکسُک: ناهموار رو (اسب)، سرکش.

رفتن: کنایه از اثر کردن.

حَرَس: حارس، نگاهبان. (حرس در عربى جمع حارس است یا اسم جمع است).

اصحاب: اصحاب کهف.

وفود: در نسخه اساس چنین خوانده مى‏شود. وفود جمع وفد است. وفد: به رسولى آینده، گروه، جمع.

در چاپ نیکلسون: رُقُود: جمع راقد: به خواب رفته. و اگر چنین باشد برگرفته است از آیه «وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ: و پنداریشان بیدار حالى که به خواب رفته‏اند». [1]

سر کردن: آشکار شدن، سر بر آوردن.

عجب بیشه: کنایه از عالم معنى.

          صورت از معنى چو شیر از بیشه دان             یا چو آواز و سخن ز اندیشه دان‏

1136/ د / 1

شیر: استعارت از ولى کامل.

دزدیدن: کنایه از به دست آوردن.

مرجان جان: بعض شارحان «مر» را تأکید، و «جان جان» را مفعول فعل گرفته‏اند، لیکن ممکن است «مرجان جان» را اضافه تشبیهى گرفت.

بارى: به هر حال، به هر جهت.

چون‌که دزدی باری آن دُرّ لطیف : نزدیک است با این مثل عربى: «إن تَسرِق فَاسرِقِ الدُّرَّة: اگر دزدى کنى گوهر به چنگ آر».

( 1424)گاهی در انسان، صفت زشت هم‌چون گرگ نمایان می‌شود و گاهی در انسان صفت زیبا به سان رخسارهْ دلربای یوسف خودنمایی می‌کند. ( 1425) صلاح و فساد و خوبى و بدى از یک راه نهانى از وجود آدمى بوجود شخص دیگرى منتقل مى‏گردد. ( 1426) بلکه وجود آدمى در گاو و خر نیز مؤثر بوده علم و دانایى و هنر خود را بحیوانات نفوذ مى‏دهد. ( 1427) اسب سرکش بد راه رام و راهوار مى‏گردد خرس بر اثر تعلیم انسان بازى کن شده و بز سلام مى‏دهد. ( 1428) سگ از آدمى تعلیم گرفته پاسبان یا شبان یا شکارى مى‏گردد. ( 1429) از خواب اصحاب کهف خویى در وجود سگ آنها نفوذ کرد که جویاى خدا گردید. ( 1430) هر دم در سینه آدمى یک نوع از انواع سر کرده و داخل مى‏گردد گاهى دیو و زمانى فرشته و گهى دام و دد وارد مى‏شوند. ( 1431) وجود انسانى بیشه غریبى است که در آن مادامى که دام سینه‏ها راه پنهانى براى گرفتن خوى دیگران دارد هر شیرى باندازه استعداد خود خویى اخذ کرده و آگهى‏هایى دارد. ( 1432) تو مگر از سگ کمتر هستى که خوى از انسان مى‏دزدد تو نیز از درون عارفان از در و مرجان جان بدزد. ( 1433) تو که بهر حال مى‏دزدى پس آن در پاکیزه را بدزد تو که بار مى‏برى لااقل بار شریفى را بدوش خود حمل کن‏.

گاهی در انسان، صفت زشت هم‌چون گرگ نمایان می‌شود و گاهی در انسان صفت زیبا به سان رخسارهْ دلربای یوسف خودنمایی می‌کند. صفات خوب و بد، به طور نهانی از ضمیری به ضمیر انسان دیگری راه پیدا می‌کند. ازاین‌رو، انسان دائم در معرض تغییر روحی و شخصیتی قرار دارد. مولانا می‏‏گوید: نه تنها صفات انسان‏ها قابل انتقال به یک‌دیگرند، بلکه حتی صفات انسان به حیوانات و جانوران نیز قابل انتقال است؛ چنان‌که بر اثر تعلیم و تأدیب انسان‏ها، حیوانات نیز آموخته و رام می‏‏شوند. برای مثال، اسپ سرکش و چموش، اهلی و رام می‏‏شود و خرس می‏‏رقصد و بازی می‏‏کند و بُز هم سلام می‏‏کند. «اسپ سُک‌سک» به معنای چموش و سرکش است. تمایلات و خواسته‏های انسان به سگ نیز سرایت می‏‏کند. در نتیجه، او یا سگ گله می‏‏شود و مانند چوپان رمهْ گوسفندان را می‌پاید و یا سگی شکاری می‏‏گردد و به صید می‏‏پردازد و یا سگ نگهبان می‏‏شود و خانه را از حرامیان محافظت می‏‏کند. صفتی از اصحاب کهف بر سگشان اثر بخشید که او هم مانند اصحاب کهف خداجو شد. هر لحظه از ضمیر و درون انسان، خوی و صفتی نمایان می‏‏شود؛ گاهی خوی شیطانی پیدا می‏‏شود و گاهی خوی فرشتگان و گاهی خوی بهیمی و گاهی خوی درندگی. از بیشهْ رویش اشجارِ حقایق و اسرار غیبِ مردان حق و اولیاءالله که حیاتشان بدان بستگی دارد، به هر دلی راهی هست. مولانا می‏‏گوید: تو که از سگ اصحاب کهف کمتر نیستی، با جان عارفان پیوندی برقرار کن. اگر می‌خواهی دزدی کنی، پس از درون جان عارفان مروارید جان بدزد و اگر باری بر دوش می‏‏گیری، بار باارزشی را بر دوش بگیر.

تجسم اعمال در قیامت 

روز گزند: کنایه از روز رستاخیز.

گند مخفى: استعاره از درون ناپاک، که تنها دل پاک اولیا از آن با خبر بود.

بیشه: از آن جهت که در آن گونه‏گون هوا و هوس نهفته است و هر یک چون مار و کژدم زهرناک، و چون درندگان آزار رسان. نیز در آن خویهاى نیک است.

ار زآن دمی: نفحه رحمانى، یعنی اگر پروردگار به موجب «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی.»[1]: از روح خود در تو دمیده است و از آن دم زندگی یافته‌ای.

صالح: نیک، خوب.

خَشوک: در فرهنگها به معنى «حرامزاده» به کار رفته است. لیکن چنان که پیداست در بیت مورد بحث «بد» و مقابل «خوب» است.

بیش از مس آمدن: در عیار سنگین‏تر بودن. چنان که مى‏دانیم وزن مخصوص طلا از دیگر فلزات بیش است. مولانا در این ابیات به روایات مفسران قرآن نظردارد که در قیامت، اندیشه و شخصیت هر کس در جسم خاکی او هویدا می‏‏شود: حسود به صورت گرگ، حریص به صورت خوک و.. . مولانا می‏‏گوید: وجود آدمی دارای صفات نیک و بد بسیاری است، مانند بیشه و جنگل که پر از حیوانات گوناگون است.

( 1416) چرا که یقیناً در روز قیامت اشخاص بصورت گرگ محشور خواهند شد . ( 1417) و کسى که حریص و پست بوده مردار خوارى پیشه کند در روز جزا حشر او بصورت خوک است‏. ( 1418) و عضو نهانى زنا کاران در روز قیامت گندیده و دهان شراب خواران بوى بد مى‏دهد. ( 1419) آن بوى بدى که در دنیا صاحبان دل از آن آگاه بودند و از سایرین پنهان بود در روز محشر محسوس شده و نزد همه آشکار مى‏گردد. ( 1420) از وجود آدمى بر حذر باش که این وجود چون جنگل بزرگى است‏. ( 1421) آرى در بیشه وجود ما هزاران گرگ و خوک و صالح و ناصالح و خوب و زشت موجود است‏ . ( 1422) ولى هر خو و صفتى که در وجود کسى غالب باشد و بر سایر صفات بچربد بهمان خو و خلق شناخته مى‏شود زیرا اگر قسمت بیشتر یک شمش طلا بوده و باقى مس باشد آن شمش شمش زر شناخته مى‏شود . ( 1423) هر سیرتى که در وجود تو بیشتر بوده و بر سایر صفات تو غلبه دارد بصورت همان سیرت محشور خواهى شد .

مولانا به مناسبت داستان برادران یوسف و تهمت زدن آنان به گرگ، و با توجه بدان که حسود خویى چون خوى گرگ دارد، و هر کس خویى را تا دم مرگ با خود برد با همان خو محشور مى‏شود، گوید حاسدان به صورت گرگان محشور مى‏شوند. صدوق در ثواب الاعمال آورده است که تکذیب کنندگان قَدَر الهى از گورهاى خود میمون و خوک بر مى‏خیزند. [2] نیز در تفسیر بیضاوى، ذیل آیه «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی اَلصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً»[3] آمده است: از رسول (ص) معنى آن پرسیدند فرمود: از امت من ده صنف محشور شود برخى بر صورت بوزینه‏ها، برخى بر صورت خوکها، بعضى سر فروهشته بر چهره‏هاشان بکشند و ببرند، بعضى کور، بعضى لال، بعضى زبانهاشان بر سینه‏هاشان آویزان چرک از دهانهاشان ریزان، بعضى دست و پا بریده، بعضى بر شاخه‏ها از آتش آویخته، بعضى از مردار گنده‏تر، بعضى رختها از قطران در بر... سپس آنان را تفسیر فرمود که: سخن چینان‏اند و حرام خواران و ربا گیران و به ناحق حکم کنان و به کردار خود نازان و عالمان که کردار آنان خلاف گفتار بود و آنان که همسایه را آزار دهند و آنان که گزارش دروغ از مردم به فرمان گذاران رسانند و کسانى که پیرو شهوت‏اند و متکبّران.

          اى دریده پوستین یوسفان             گرگ برخیزى از این خواب گران‏

          گشته گرگان یک به یک خوهاى تو             مى‏درانند از غضب اعضاى تو

3663- 3662 / د /4

در وجود ما انسان‏ها هزاران گرگ و خوک نهان شده است و نیز در همین وجود ما انواع و اقسام صفات و ملکات نیک و بد و زشت و زیبا وجود دارد. در وجود انسان، هر صفتی که غالب‏تر و چیره‌تر باشد، قدرت تصرف وحکومت با اوست، چنان‌که هرگاه در مس، مقدار طلا بیشتر باشد، آن فلز را طلا به شمار می‏‏آورند، نه مس. هر خوی و صفتی که در وجود تو غالب و حاکم باشد، حتماً بر همان صورت محشور خواهی شد.

          آدمى زاده طرفه معجونى است             از فرشته سرشته وز حیوان‏

          گر رود سوى این شود به از این             ور شود سوى آن شود کم از آن‏

(امثال و حکم)

          در تو هم دیوى است هم ملکى             هم زمینى بقدر و هم فلکى‏

          ترک دیوى کنى فلک باشى             ز شرف برتر از ملک باشى‏

(سنایى، به نقل از امثال و حکم)

جهانِ پرتکاپویِ معرفت

 رافض: در لغت ترک کننده، واگذارنده، و در این بیت در معنى رانده، ترک کننده و برون شونده است.

آخرچیان: معنى لغوى آن معلوم است، و در این بیت کنایه از موکلان و حافظان است که از جانب پروردگار بر نفوس گمارده‏اند که:« إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ».[1] و نیز آیه:« لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اَللَّهِ»: براى او (آدمى را) فرشتگانى است از پیش رو و از پس وى که او را به فرمان خدا نگاه مى‏دارند.[2]

تهدیدات نفس: نگرانی‌های این جهانی است که نفس، آنها را در نظر سالک بزرگ می‏کند و او را به خود مشغول می‏سازد و از حق دور می‏نماید.

 مولانا می گوید: در این جهانِ پرتکاپو، هم اسیران قید زمان به ریسمانی خاص بسته شده‏اند و هم فارغان از قید زمان. هر انسانی ـ مؤمن و چه غیر مؤمن ـ به مرتبه‌ای از مراتب معرفت و شناخت وابسته است. در این جهان پر جنب و جوش مادی، هر یک از دنیا‌پرستان را در آخور شناخت خود بسته‏اند و بر هر مرتبه‌ای از مراتب انسان‌ها‌ مأموری گماشته‏اند که هیچ‌کس بدون اجازه و یا دستور او نمی‏‏تواند مرتبهْ خود را ترک گوید و به مرتبه‌ای که دلش می‏خواهد برود. اشاره به آیه شریفه سوره« ق » دارد: گفتاری بر زبان نراند جز آن‌که نگاهبانی آماده به نزد اوست. نیز به آیه سوره طارق: نیست هیچ کسی جز آن‌که بر او فرشته‌ای نگهبان گمارده شده.

هرگاه کسی از روی هوا و هوس ریسمان مخصوص خود را پاره کند و سر از طویلهْ دیگران درآورد بلافاصله آخورچیان چابک حق (فرشتگان نگهبان بر عالم) گوشهْ افسار او را می‏گیرند و او را به مرتبهْ قبلی‌اش باز می‏گردانند؛ یعنی اگر کسی بی‏مقدمهْ لازم و شایسته و از روی هوی و هوس بخواهد به مرتبهْ نیکان و مقام بزرگان درآید و خود را در صف آنان جا بزند، فرشتگانِ نگهبان، او را رسوا می‏کنند و دوباره به مرتبه نازل قبلی‌اش باز می‏گردانند، زیرا «تکیه بر جای بزرگان نتوان زد به گزاف».

در یک جمع بندی از آنچه تاکنون گذشت، می توان گفت: نخستین امری که مولانا بر آن تاکید ورزیده این که همراهى با مردان کامل، موجب کمال و سالک را از حقیقت‏هایى آگاه می نماید.

دیگر آن که صحبت مردان خدا سالک را از خود و زمان و آن چه بسته به عالم ظاهر است مى‏رهاند، و به دنیاى بى‏رنگى و بى‏تَعیّن مى‏کشاند تا آن جا که محرم حق مى‏گردد. دیگر آن که به امر خدا در آدمى قوتى به ودیعت نهاده شده که او را از نیک و بد ‏آگاه مى کند و با آن نیرو مى‏تواند از دو راه خیر و شر هر یک را که به خواهد بگزیند. چه بسا انسان آن قوت یا حافظ را از خود مى‏بیند درحالى که چنین نیست و مؤید آن کلام ربّ العالمین است که :« وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ. کِراماً کاتِبِینَ. یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ»: و همانا بر شما نگهبانانى است گرامى که کردارتان را مى‏نویسند و از آن چه مى‏کنید آگاه‏اند.[3] سپس مولانا غافلان را متنبّه مى‏سازد که اگر فرشتگان حافظ را نمى‏بینى از روى اثر، آنان را بشناس. اختیارى که قدرت پروردگار بى‏اختیار تو در تو به ودیعت نهاده است از حافظان توست که بر تو موکّل‏اند، و تو را از ارتکاب منهیات مى‏ترسانند و تو آن را تهدید نفس مى‏شمارى.

          او همى‏پنداشت کایشان در همان               وهم و تخویف‏اند و وسواس و گمان‏

          که بودشان لرزه و تخویف و ترس             از توّهم‏ها و تهدیداتِ نفس‏

1724- 1723/ د / 3.

مراقبه و سیر در عالم معنا 

 آن گروه مجتبی: برگزیدگان حق.

ساعت: در این بیت‏ها کنایه است از مقید به وقت بودن که نشانه توجه به عالم ظاهر است.

تلوین:آثار رنگارنگ حیات مادی و دل‌بستگی و اثر‌پذیری از آنها‌ست.

جلوه‏های هفت‌گانهْ حق، سخن دقوقی را تأیید کردند. اکنون آنها با دقوقی به مراقبه و سیر در عالم معنا می‌نشینند. سالک باید در مراقبه، «از خود جدا» و از هرچه جز پروردگار بی‌خبر باشد. دقوقی می‌گوید: روح من از محدودیت زمان آزاد شد و اگر ما گذشت زمان را احساس نکنیم پیر نمی‏‏شویم. واصلان به حق در وجودشان پیری و پژمردگی راه ندارد. ما از گذشت زمان بیم داریم و مرگ تن را پایان همه چیز می‏دانیم. برای حفظ این حیات مادی هر رنگی می‏پذیریم و این حیات مادی نیز رنگ پیری و فرسودگی بر ما می‏زند. اگر برای مدت کوتاهی از این بیم زمان و دنیای محدود بیرون بیایی، صحبت «چونی و چگونگی و چیستی» کنار می‌رود و محرم اسرار غیب می‏شوی. «ساعت»، موجود مقید به عالم ماده است که «بی زمانی» و خارج بودن از قیدهای مادی را درک نمی‏‏کند و اگر بخواهد چیزی فراتر از این هستی بداند، قادر نیست و فقط دچار تحیر می‏شود.

آگاهی اولیای خدا از ما فی الضمیر(ادامه)

 دورِ ز‌من: یعنی گذشت زمان. در این‌جا یعنی آن‌چه از آغاز این واقعه دیده است.

صحبت: همنشینى، همراهى، و از «صحبت انگور و خاک» مقصود زمان و مدت است.

دانهْ پر مغز: همان روح مستعد است .

خاک دژم:تیره، تن و زندگی مادی است.

قبض : گرفتگی و تنگی دل سالک به دلیل قهر حق است، یا در اثر نامرادی از وصول به حق می‌باشد.

بسط: به عکس قبض، گشودگی خاطر در اثر عنایت حق و ذوق معرفت است.

دانه‌ْ پرمغز را خاک دژم: دانه تا در خاک نرفته در هم و بسته است. چون در خاک رفت و مدتى در خاک ماند و رطوبت دید، گشاده مى‏شود. هم صحبتى کاملان نیز موجب کمال است.

سر کردن: به نشانه موافقت سر فرود آوردن.

تف دل خاستن را به دو معنى مى‏توان گرفت: از موافقت آنان آتش شوقم افروخت. غم از دل رفت.

مردان حق پیشنهاد می‏کنند که دقوقی پیش‌نماز باشد، اما او در حیرت است و سؤال‌هایی دارد: «لیک یک ساعت»، اما یک ساعت به من مهلت بدهید. مولانا مصاحبت مردان حق را مانند شرایط مساعد طبیعت و تأثیر آن بر دانه و خاک می‏بیند. اگر روح مستعدی باشد، از خاک تن انگوری می‏روید. روح از روی «کرَم» و بزرگواری با تن می‏آمیزد اما به سوی عالم معنا در حرکت است. «خویشتن»، مرتبهْ نفسانی و مادی‌گرای این روح است و این «خویشتن» در طول زندگی مادی باید «محو» شود تا چیزی از جنبه نفسانی باقی نماند. «رنگ و بو و سرخ و زرد»، همان ظواهر حیات مادی است که با محو نفس از میان می‏رود و روح آزادانه به راه حق ادامه می‏دهد.

مولانا می گوید: آن خویشتنی که خود را محو کرد، همیشه در حال بسط است و سیرالی‌الله دارد. دقوقی می‏گوید: «این خویشتن»، چون خود را در برابر اصل و مبدأ هستی محو کرد جنبهْ مادی او از میان رفت و جلوه‌گاه عالم معنا و حقیقت حق گردید، هرچند که در ظاهر ممکن است حیات مادی داشته باشد. دقوقی می‌گوید: آن هفت تن ابدال یا ابرار، به نشانهْ تأیید من سرتکان دادند و با تصدیق آنها سوز دل من از میان رفت و دلم آرام گرفت.