هفت مرد شدن آن هفت درخت

آگاهی اولیای خدا از ما فی الضمیر

 قَعدَه: نشستن. و «قِعده» نوع نشستن است.

ارسلان: (ترکى) یعنی شیر و در این‌جا مرد حق، کنایه از مردان با هیبت.

چه دارند از جهان: یعنی آیا وجود صوری و مادی دارند؟

انتباه:یعنی در کمال توجه و هوشیاری (از روى آشنایى به حرمت آنان).

از فرود نگریستن: زیر چشمى نگاه کردن. در آن کنایتى است که آن ابدال از نشناختن دقوقى آنان را تعجب کردند و این شگفتى را به یکدیگر نمایاندند.

تحیُّر: یا حیرت، ناشى از فرط معرفت و غلبه شهود جمال است. دلى که در تحیر با خداست، آگاه از همه جاست.

در تحیر با خداست: یعنی در سیرالی‌الله به منزل حیرت رسیده است.

سوى حقایق شکفتن: متوجه عالم معنى بودن و به ظاهر ننگریستن.

استغراق: در لغت به معنى فرو رفتن است در آب یا در مایعى. و در اصطلاح عارفان آن است که دل عارف چنان متوجه حق گردد که به دیگرى و به خود توجه نکند.

بار دیگر جلوه‏های عالم معنا، کاملاً به عالم صورت می‏آیند و هفت مرد می‏شوند و خدا را عبادت می‌کنند. دقوقی می‏گوید: اینها که قبلاً مرا ندیده بودند، چگونه اسم مرا می‏دانستند و آن‌چه در ضمیر من گذشت فهمیدند و زیرچشمی درحالی‌که سرشان پایین بود یک‌دیگر را نگاه کردند؟! باز دقوقی اشکال دیگری دارد که اگر اهل حقیقت‌اند، لفظ اسم مرا برای چه می‏دانند؟ یکی از آنها در جواب اشکال دقوقی می‌گوید: اگر اولیای حق اسم کسی را ندانند از ندانستن نیست، در اثر آن است که گاه مرد حق، غرق در دریای حق است و به عالم صورت و لفظ نمی‏‏آید. چنان که بارها اشاره شد ، سالک گاه چنان مستغرق می شود که از آن چه پیرامون اوست بى‏خبر مى‏ماند. دقوقى در شگفت است که این ابدال چگونه او را شناختند و از درون او آگاه بودند نیز او را به اسم خطاب کردند حالى که اسم نشانى است ظاهرى براى نمایاندن مُسَمّى و توجه به اسم بالعرض است نه بالذات و آنان او را آگاه مى‏سازند که ولى حق به معانى و اسماء هر دو توجه دارد اگر گاهى به ظاهر توجهى نمى‏کند به خاطر استغراق است در ذات حق. لیکن در این مرحله که با دقوقى در گفت و شنودند، در چنان حالتى نیستند.

یک درخت شدن آن هفت درخت 

تعیّنات همه آیینه و حق جلوه‏گر است            

 ساز کردن: یعنی به صف ایستاده و نظم گرفته است. آراستن، به پا داشتن. نظر به آیهْ سورهْ الرحمن دارد: «الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ»:خورشید و ماه با حساب منظّمى مى‏گردند،[1]

النَّجمُ و شَجَر: «وَ اَلنَّجْمُ وَ اَلشَّجَرُ یَسْجُدانِ.»:خورشید و ماه با حساب منظّمى مى‏گردند،[2] نجم را بعض مفسران گیاه بى‏ساقه معنى کرده‏اند.[3] و بعضى گفته‏اند ستاره است. ستاره و درخت هم خدا را سجده می‏کنند. درخت‌ها خم و راست می‏شوند، روشن از نور معرفت و آگاهی به عالم غیب.

با فروز: یعنی روشن از نور معرفت و آگاهی به عالم غیب، روشن ضمیر.

چکیده مضمون ابیات عبارت است از: تعدد و وحدت ابدال، مثالى است براى طرز نگریستن حقیقت بینان به این عالم. آن گاه که به تعیّنات می نگرند کثرت را مشاهدت می کنند و چون تعیّنات را آینیهْ ذات احدیت گیرند، وحدت بینند. ولى محمد اکبر آبادى در توضیح این بیت‏ها رباعیى آورده است که نقل آن مناسب مى‏نماید[4]:

          اعیان همه آیینه و حق جلوه‏گر است             یا نور حق آیینه و اعیان صور است‏

          در چشم محقق که حدید البصر است             هر یک ز دو این، آیینه آن دگر است‏