انکار کردن ِموسى علیه السّلام بر مُناجات شُبان

توحید عاشقانه وتنزیه عالمانه

شبان: چوپان.

چارق: (ترکى) چارغ، پاى افزار، نوعی کفش است که چوپانان می‏پوشیدند و بندی داشت که به مچ پا می‏بستند.

هیهى و هیهاى: (اسم صوت) فریاد، ناله، آواز.

نَمَط: این گونه، بر این روال.

مُدبَر: بخت بر گشته.

ژاژ: سخن بیهوده.

فُشار: بى‏هوده گویى، هذیان و سخن جنون‌آمیز است.

پا تابه (پاى تابه): پا پیچ، مچ پیچ. چیزی که صحرانوردان به پای خود می‏پیچیدند.

 آن که حق گفت...: بنده چون خدا را به حق اطاعت کند و خود را در او نیست نماید کار او کار خدا باشد، چنان که در قرآن کریم در باره رسول اکرم (ص) است «إِنَّ اَلَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اَللَّهَ.»[1] و نیز بدو فرمود «وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اَللَّهَ رَمى‏.»[2]

          دست او را حق چو دست خویش خواند             تا یَدُ اللَّه فَوقَ أیدِیهِم براند

2972/ د / 1

 ( 1724) حضرت موسى در راه شبانى را دید که با خداى خود مناجات کرده و مى‏گوید: بار الها اى خداوند کریم‏ ( 1725) تو کجا هستى تا من خدمتکار تو شده سرت را شانه زده چارقت را بدوزم‏ . اى همه بزهایم فداى تو باد اى کسى که حتى در موقع راندن بزهایم هى‏هى و هیهاى من در این دشت بیاد تو است‏ ( 1729) شبان از این قبیل سخنان همى‏گفت که موسى (ع) متوجه او شده گفت اى شبان با کیستى و با چه کسى سخن مى‏گویى؟ ( 1730) گفت با کسى هستم که ما را آفریده و زمین و آسمان از او بوجود آمده‏اند ( 1731) موسى (ع س) گفت هان چه قدر جسور و خیره سر گشته و مسلمان نشده کافر شده‏اى‏  اگر دهان از این سخنان نبندى آتش از آسمان نازل خواهد شد که همه مردم را بسوزاند  اگر تو مى‏دانى خدا حاکم است چگونه مى‏توان باور کرد که این همه بى‏هوده گویى کنى‏ ( 1738) دوستى بى‏خردانه خودش دشمنى است و خداى تعالى از چنین خدمتى که تو مى‏گویى بى‏نیاز است‏ .

موسی به شبان می‏گوید: نسبت دادن صفات جسمی ‏و نیاز مادی به پروردگار، کفر است. در مصرع «آن‌که حق گفت او من است و من خود او» از تجلی حق در انسانِ کامل از طریق اتحاد ظاهر و مظهر سخن به میان آمده است. این مسئله از حساس‌ترین موضوعات مکتب مولوی است که درک و فهم حقیقت، برای اکثر اشخاص دشوار است. مولوی در موضوع اتحاد ظاهر و مظهر معتقد است که حق‌تعالی در هیکل و حلیهْ بشری ظاهر و متجلی شده و وجود انسانی به حق پیوسته و با او متحد شده است. اما نه از راه حلول و اتحاد ذاتی شخصی، بلکه از جهت وحدت نوری و اتحاد شأنی اتصالی و فنای تاریکی در روشنایی. در واقع انسان کامل، مظهرتام و تمام الهی و آیینه سرتا نمای حق و نایب و خلیفهْ خداوند است. مولوی می‏گوید: حق‌تعالی برای هدایت خلق و تکمیل نفوس بشری از غیب وحدت به شهود کثرت متجلی شده است. پس به قول مولانا انسان کامل، عین حق است، البته از راه اتحاد ظاهر و مظهر.[3]

لزوم کوشش برای رسیدن به مقصود(ادامه)

 ذرّه‏ها و برگهاى باغ و بانگ کبک و زاغ: نمودار کثرت است. و در آن اشاره است بدان که هر یک از اینها عنایتى از خدا یافته است و نشانه‏اى از قدرت خدا در آن موجود است .

 در شمار اندر نیامدن: ظاهراً برگرفته است از آیه «قُلْ لَوْ کانَ اَلْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ اَلْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی: بگو اگر دریا مرکب بود براى (نوشتن) آیات پروردگار، دریا تمام مى‏شد پیش از پایان یافتن آیت‏هاى پروردگار من.»[1]

مُمتَحَن: اندوهگین.

نحس کیوان: کیوان یا زحل نحس، و مشترى سعد است.

قضا: آن چه در علم الهى گذشته است براى هر موجود.

مشترى: چنان که نوشتیم سعد اکبر است و زحل نحس اکبر، و به عقیده منجمان اگر در طالع مولودى یکى از این دو ستاره باشد در خوشى و ناخوشى او در زندگى او مؤثر بود.

«ذره‌ها» دلایل و نشانه‏های ریزریزی است که در جهان ما هست و نشانِ هستیِ حقیقی پروردگار است، شمردنی و بیان کردنی نیست. هیچ‌کس برگ‌های درختان یا صدای پرندگان را نمی‏شمرد. این آثارِ خلقت را باید دید و شنید. اما مولانا می‏گوید: من اینها را بیان می‏کنم تا کسی که تحت آزمایش و ارشاد است به آنها توجه کند. می‏گویند: ستارهْ زحل، نحس و ستارهْ مشتری سعد است، اما اینها صورت محسوس و قابل محاسبه ندارد و فقط بیان اینها باعث می‏شود که مریدان به نیک و بد و سود و زیان امور توجه کنند و از راه حق دور نمانند. من اینها را می‏گویم تا کسانی که حوادث زندگی را به طالعِ سعد و نحس مربوط می‏دانند، شمه‏ای از آثار قضای الهی را هم ببینند. مولانا می‏گوید: اشارهْ من به طالع سعد و نحس برای این است که مریدانِ گمراه و بخت‌برگشته، در آتش نسوزند و نجات یابند و به راه حق باز‌گردند.

 اُذکُروا اللَّه: خدا را به یاد آرید. برگرفته است از آیه «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اُذْکُرُوا اَللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً: اى کسانى که گرویدید، خدا را فراوان یاد کنید.»[3]

 اندر آتش دیدن: مقصود از آتش شهوت یا هواى نفس یا وسوسه شیطان است. یاد خدا موجب آرامش دل است و خاموش شدن آن آتش که «أَلا بِذِکْرِ اَللَّهِ تَطْمَئِنُّ اَلْقُلُوبُ.»[4]

ذکر جسمانه:یعنی یادی که مبتنی بر معیارهای مادی و جسمی ‏باشد، هنگام یاد خدا با خرد ناقص صورتى به خاطر آوردن یا او را مانند چیزى دانستن ، چنان که در سخن على (ع) است «ما وحَدَّه مَن کَیَّفَهُ.»[5]

جولاه: بافنده و ریسنده را می‌گویند.

«شاه ما» پروردگاراست که فرموده: خدا را یاد کنید. مولانا می‏گوید: یاد کردن خدا، ما را از آتش می‏رهاند و به ما نور معرفت می‏دهد. یاد کردن بندگان نیاز پروردگار نیست و تصورها و تصویرهای ذهنی ما از او لایق او نیست. اما برای آن که انسان از حقایق الهی چیزی بفهمد مثال باید زد. «ذکر جسمانه»؛ یادی که مبتنی بر معیارهای مادی و جسمی ‏باشد، این‌گونه یاد، خیالات کسانی است که عقل ناقص مادی دارند، اما وصف ذات حق از این عبارات بسیار دور است. مولانا می‏گوید: توصیف ما از حق مثل این است که در توصیف پادشاه بگویند: او بافنده و ریسنده نیست. و امیر مؤمنان (ع) فرمود: «نَحَلُوکَ حِلیَةَ المَخلُوقِینَ بِأوهامِهِم: به گمان خود تو را در پیکر آفریدگان پنداشتند».[6] و از امام باقر (ع) است که هر چه به وهمهاى خود در دقیق‏ترین معنى در آورید آفریده‏اى مصنوع چون شماست.[7]

لزوم کوشش برای رسیدن به مقصود

به جد: با سعى و کوشش.

آمد نظر: به نظر آمد، پیدا شد.

چنین آمد خبر: «مَن طَلَبَ شَیئاً وَجَد: آن که چیزى را خواست آن را یافت.»[1] و بعضى آن را حدیث پنداشته‏اند.

          هر که رنجى دید گنجى شد پدید             هر که جدّى کرد در جدّى رسید

2047 / د /5

          چنین زد مثل شاه گویندگان             که یابندگان‏اند جویندگان‏

(نظامى، به نقل از امثال و حکم)

و در سخنان على (ع) است: «مَن طَلَبَ شیئاً نالَهُ أو بَعضَهُ.»[2]

سوارى نیک بخت: ولى، یا آن که از سوى خدا مأمور دستگیرى طالب است.

به طاق افتادن: به پشت بر زمین افتادن، کنایت از بى‏خود گشتن از خود.

بى‏خبر: آن که از جذبه و شور تو آگاه نیست.

اینت: شگفتا، عجبا.

سالوس: فریب، مکر.

دید: یعنی اسرار حق را با چشم باطن دید.

که دید: آن که در روز الست با او آشنا شده است.

          آن شود شاد از نشان کو دید شاه             چون ندید او را نباشد انتباه‏

1666 / د /2

آن دگر: اشارت است به تَتمِّه حدیث «ما تَناکَرَ مِنها اِختَلفَ.» از حدیث «الأَرواحُ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ فَما تَعارَف مِنها ائتَلَفَ وَ ما تَنَاکر مِنها اختَلَف: روحها سپاهیان‏اند فراهم. آن چه از آنها آشنا باشند با یکدیگر الفت گیرند و آن چه ناآشنا بودند از هم جدا شوند.»[3]

جان به جان رسیدن: زندگى دیگر یافتن، نیروى تازه گرفتن، حیات معنوى یافتن.

ماهى بى‏چاره: استعارت از طالب دور افتاده از مطلوب.

تِلکَ آیاتُ الکِتاب: این نشانه‏هاى کتاب است، اشاره به آیه شریفه که مى‏فرماید:« الر تِلْکَ آیاتُ اَلْکِتابِ اَلْمُبِینِ (الر و بطور کلى حروف مفرده رمزى است میانه خدا و رسولش که من از ترجمه آن عاجزم) ترجمه بقیه آیه این است: این است آیات و نشانه‏هاى کتاب که روشن و آشکار است»[4] بعض شارحان نوشته‏اند مقصود «لوح محفوظ» است ولى مى‏توان آن را به معنى آیات کتاب تکوین گرفت. یعنى نشانه‏هایى که در جهان است و جوینده را به حق مى‏رساند.

 نشانیها که اندر انبیاست...: کسى پیمبران را از روى نشانیها تواند شناخت که با آنان سنخیت داشته باشد. و یافتن این نشانه‏ها در اثر هدایت ازلى و آشنایى روز الست است. سلمان از ایران و صهیب از روم پیمبر را شناختند، لیکن در سرزمین مکه ابو جهل او را ساحر خواند.

خاص: مخصوص.

بى‏قرار: کامل نگردیده.

بى‏دل: عاشق.

خلاصه چون از روی جدیت به طلب و جست‌وجوی برخاستی و کوشش نمودی، برای تو بینش و نظری حاصل می‏شود و تلاش و جدّیّت به ثمر می‏نشیند و هرگز به خطا و اشتباه نمی‏‏رود و این مطلبی است که در حدیث آمده است: «من طلب وجدّ وجد ومن قرع الباب ولجّ ولج؛ هرکه چیزی را خواهد و کوشش نماید، حتماً به آن چیز خواهد رسید و هر که دری کوبد و پای فشارد بدان در آید».

ناگهان آن سوار نیک‌بختِ موعود، در برابر چشمانت ظاهر می‏شود و تو را در آغوش می‏کشد. تو نیز از ذوق و شوق، بی‌هوش به پشت می‏افتی. ولی کسی که از این حالات غافل است می‏گوید: شگفتا از این حیله و ریاکاری.

مولانا حالت سالک عاشق را به ماهیِ بیچاره‏ای تشبیه می‏کند که از آب دور افتاده و ناگهان آب پیدا می‌کند و می‏گوید: آن‌چه پیش می‏آید نشانه‌هایی از حقیقت است. مولانا می‏گوید: سالک باید بداند که این نشانه‏ها و آیات ـ ‌آفاقی و انفسی ‌ـ همهْ آیات کتاب حضرت حق‌تعالی است. مولانا بحث نشانه‏ها را پی می‏گیرد و شمه‏ای از آنها را بازگو می‏کند. مولانا می‏گوید: از جمله نشانی‌ها، وجود انبیا و معجزات پیامبران است. آن نشانی‌هایی که در ذات پیامبران وجود دارد، مخصوص جانی است که با حضرت حق آشنا باشد و جز عارف بالله از آن خبر ندارد. مولانا اگر چه می‏گوید: سخنم در مورد نشانه‏ها ناقص و ناتمام ماند و عذرخواهی می‏کند، اما با بی‌قراری بحث را ادامه می‏دهد.

خوی عشّاق

ملک و جاه: تعبیری از توفیق معنوی و روحانی است.

سوختن: کنایه از گریه و زارى کردن و آه کشیدن.

روز تاریک شدن: کنایه از غمناک بودن و در اندوه به سر بردن.

دوک: آهنى باریک یا چوبى که بدان نخ ریسند و در لاغرى تن و باریک شدن آن بدان مثل زنند.

زکات: زکوة. در لغت به معنى خلاصه چیزى است و در اصطلاح فقیهان پاره‏اى از مال است که باید به مستحقان داد براى پاکیزگى و برکت و نمو مال. و زکات بر زر و سیم، گندم و جو و خرما و مویز، گاو و گوسفند و شتر تعلّق گیرد، چون به حد نصاب رسد.

پاکباز: قمار بازى که هر چه دارد ببازد. و از نظر مولانا عارفى که هر چه در دنیاست رها کند.

رخت: لباس. نیز ساز و برگ و کالاهایى که براى زندگى ضرورى است.

خود: کلاه آهنین که روزگاران قدیم جنگ جویان بر سر مى‏نهادند تا سرشان از شمشیر دشمن آسیب نبیند.

پیش تیغ رفتن چو خُود: تعبیری از مقاومت در برابر مشکلات سیر و سلوک است.

 ( 1684) این نشان آن است که ملک و جاهى که مى‏جویى از خداى تعالى خواهى یافت‏. ( 1685) همان را که شبهاى دراز از اشتیاق آن گریه کرده و سحرگاهان در نیاز مى‏سوختى‏. ( 1686) و روزت بى‏او چون شب تاریک شده و گردنت از غم چون دوک باریک گردیده بود. ( 1687) و نشان دیگر آن که آن چه داشتى بعنوان زکات داده و حتى چون زکات پاکبازان لباس خود را هم دادى‏. ( 1688) رخت‏هاى خود را دادى از خواب صرف نظر کردى و رنگ روى خویش را از دست داده چون موى لاغر گشته و سر فدا کردى‏. ( 1689) گاهى چون عود در آتش نشسته و زمانى چون کلاه خود خود را عرضه تیغ نمودى‏. ( 1690) صد هزار از این قبیل بى‏چارگى‏ها خوى عاشقان است که در شمار نگنجد.

 از این بلاها و گرفتاری‌ها به قدری برای عاشقان پیش می‏آید که نمی‏‏توان آنها را شمرد. اماتمام رنج‌ها نیز نشان آن است که پیوندی هست و توفیقی خواهد بود.

پیروز شدن: یعنی موفق شدن، به آرزو رسیدن.

چشم گردان کرده‌ای: یعنی با حالت اضطراب ونگرانی می نگری.

رود روز: یعنی فرصت از دست برود، زمان سپری شود وشخص به مراد نرسد.

گر بگویم: یعنی اگر سرّ را فاش کنم.

وقت موت شد: یعنی با فاش شدن سرّ همهْ هستی من نابود می شود.

سوار: همان کسی است که آن نشانی‌ها را دارد و مرید دست به دامن او می‏زند که او را به مراد برساند.

معذور دار: یعنی عذرشان را بپذیر.

( 1691) شب که این خوابها را دیدى و روز دلت از امید خواب شب قوت گرفت‏. ( 1692) اکنون چشم مى‏گردانى و بچپ و راست مى‏نگرى که آن نشانها کجاست؟ و آن علامتها کو. ( 1693) و چون بید مى‏لرزى که واى اگر روز به آخر رسد و از نشانها نشانى پیدا نشود. ( 1694) و چون روستایى گوساله گم کرده در کوچه و بازار مى‏دوى و جستجو مى‏کنى‏. ( 1695) (اگر کسى از تو سؤال کرده بگوید) آقا خیر باشد این دوندگى براى چیست؟ آن که گم کرده‏اى کیست؟. ( 1696) باو خواهى گفت بلى خیر است و این خیر و خوبى مرا کس جز من نباید بداند. ( 1697) اگر بگویم یکى از نشانهاى من از میان رفته و وقت مرگ من فرا رسیده است‏. ( 1698) بروى هر مرد سوارى مى‏نگرى سوار مى‏گوید دیوانه وار بروى من نگاه نکن‏. ( 1699) جواب مى‏دهى که من صاحبى را گم کرده و در جستجوى او هستم‏. ( 1700) اى سوار دولتت پاینده باشد به عاشقان ترحم کرده و عذرشان را بپذیر.

رابطهْ خواب با کشف والهامات

خواب:صوفیه بر آن‏اند که بسیارى از الهامات و کشفها در خواب بر سالک آشکار شود چنان که در آغاز دفتر نخست در داستان کنیزک بیمار، پادشاه به خواب رفت و نشانه‏هاى طبیب غیبى را بدو نمودند. قشیرى به سند خود از ابو الدارداء از رسول (ص) در معنى این آیه « لَهُمُ اَلْبُشْرى‏ فِی اَلْحَیاةِ اَلدُّنْیا وَ فِی اَلْآخِرَةِ: براى آنان مژدگانى است در زندگى دنیا و در آخرت».[1] نویسد: «آن خواب نیکوست که کسى ببیند یا براى او ببینند.» و نیز نویسد: «و اما خواب خداوندان مجاهد، صدقه‏اى بود از خداى تعالى بر ایشان و خداى تعالى مباهات کند با فرشتگان به بنده‏اى که در سجود بخسبد گوید بنگرید به بنده من که جان وى به محل راز گفتن است و تن وى بر بساط عبادت». [2]

          هر که خوابى دید از روز الست             مست باشد در ره طاعات مست‏

          مى‏کشد چون اشتر مست این جوال             بى‏فتور و بى‏گمان و بى‏ملال‏

2349- 2348 /د3

خوش لقا: یعنی خوش برخورد، ودراین جا کنایه از مرد حق است.

 شود: به معنی شدن،حاصل گردیدن، به دست آمدن.

سوار: کسی است که آن نشانی‌ها را دارد و مرید دست به دامن او می‏زند که او را به مراد برساند.

دست بستن: دست بر سینه نهادن، تواضع کردن، فروتنى نمودن.

          اندر این فکرت به حرمت دست بست             بعدِ یک ساعت عمر از خواب جست‏

1426/د 1

زکریا (ع): والد یحیى، از نسل داود بود. وى هنگام پیرى به درگاه خدا نالید که «من پیر شده‏ام و پس از خود بر خویشاوندانم بیمناکم، خدا او را مژده پسرى فرستاد به نام یحیى. زکریا گفت زن من ناز است و من پیرى به پایان زندگانى رسیده. بدو گفته شد این بر خدا آسان است زکریا گفت پروردگارا مرا نشانه‏اى ده... »[3]

 تا سه شب خامش کن: اشاره است به آیه شریفه:« آیَتُکَ أَلاَّ تُکَلِّمَ اَلنَّاسَ ثَلاثَ لَیالٍ سَوِیًّا» یعنى نشانه تو این است که سه شبانه روز تمام سخن نگویى.[4]

 ( 1674) تو در خواب یک ماهرویى را مى‏بینى که او بتو نشانى و وعده مى‏دهد. ( 1675) که مقصود وقتى حاصل مى‏شود که فردا فلان کس نزد تو آید. ( 1676) نشان دیگر آن که او سواره است دیگر آن که تو را در جاى خود جاى دهد. ( 1677) نشان دیگر آن که بروى تو مى‏خندد و دو دست بر سینه نهد. ( 1678) نشان دیگر این است که هوس ترا بگفتن این خواب وادار نکند و فردا بکسى در این باب سخن نگویى‏. ( 1679) چنان که از این قبیل نشانى‏ها بحضرت زکریا پدر حضرت یحیى داده گفت: نشانه تو آن است که سه شبانه روز تمام سخن نگویى‏. ( 1680) نیک و بد خود را تا سه شب خاموش کن و این نشانه‏ایست که یحیى در این عالم بسوى تو خواهد آمد. ( 1681) تا سه روز سخن نگو و این سکوت نشانه مقصود تو . ( 1682) هان اى که بتو نشانى داده‏اند این نشان را بر زبان نیاور و در دل خود پنهان دار. ( 1683) از این نشانیهاى شیرین بتو خواهد گفت بلکه صد نشانى دیگر هم مى‏گوید.

مولانا در این ابیات حالت مریدی را وصف می‏کند که در خواب، خوش‌لقایی را دیده و آن مردِ حق به او نشانی‌هایی داده است که اگر در بیداری آن نشانی‌ها را ببیند مرادش برآورده می‏شود. مولانا تصور می‏کند که این مرید به هنگام روز آن نشانی‌ها را در بازار در چهرهْ مردم می‏جوید. آشنایی از او می‏پرسد: خواجه! خیر است! دنبال چه می‏دوی؟ مرید، فراموش نمی‏‏کند که راز را نباید بگوید. مولانا به دنبال بیان این مطلب، می‏خواهد بگوید: رسیدن به حقیقت و معرفت حق، نیازمند تسلط بر خویش است؛ یعنی آن‌چه را در می‏یابی با هر کس نگویی.

در ادامه مولانا مثال خود را با آیات سورهْ مریم مقایسه می‏کند که مطابق آیه‏های 1 تا20 سورهْ مریم، زکریای نبی فرزندی نداشت و به پیری رسیده بود. از پروردگار فرزند و جانشینی خواست. پروردگار به او پاسخ داد که صاحب فرزندی خواهی شد، به شرط این‌که سه شب در سکوت باشی و چیزی نگویی و این راز را در دل نگه داری.