کمال موجب حسد است،

فَرّ :یعنی شکوه وجلال وعظمت

کز نافِ من: یعنی به خاطر مُشک که از نافهْ من به دست می آید.

استخوان: منظور همان عاج فیل است که از قدیم برای ساختن لوازم تجمّلی به کار می رفته وارزش بسیار داشته است.

پى مادون من: یعنی در راه غیر من وبه خاطر دیگری.

نخسبد خون من: یعنی کشتن من بی انتقام نخواهد ماند :

چون خون نخسبد خسروا چشمم کجا خسبد مها          کز چشم من دریاى خون جوشان شد از جور و جفا

دیوان، ب 256

   ( 209) آرى دشمن جان طاوس پر قشنگ اوست و چه بسا پادشاهان که فر و جاه آنها باعث هلاکتشان شده است . () چون زرگر بر اثر بیمارى بد حال شد و تنش گداخته از لاغرى چون ناى گردید.( 210) گفت من آن آهو هستم که صیاد از ناف من خون صاف مرا گرفته مشگ ناب از آن عمل آورد.( 211) یا چون روباهى که براى ساختن پوستین و استفاده از پوست نرم من سرم را بریده‏اند. ( 212) یا مانند فیلى که براى گرانبها بودن استخوانم خونم را ریختند.( 213) مشگ و پوست و استخوان جماد بوده و مادون حیوان زنده است آن که خون مرا براى چیزى پست‏تر از من ریخت نمى‏داند که خون من بى‏خونخواه نخواهد ماند.

بیت 209 ضرب المثلى قدیمی و دیرینه است و مفادش اینست که زیبایى و هر کمالى حسد را بر مى‏انگیزند و موجب هلاکت مى‏گردد.

            بلاى من آمد همه دانش من             چو روباه را مو و طاوس را پر[1]

            طاوس را بدیدم مى‏کند پر خویش                    گفتم مکن که پر تو با زیب و با فر است‏

            بگریست زار زار و مرا گفت اى حکیم             آگه نیى که دشمن جان من این پر است‏[2]

مثل دیگر است:

            شنیدم که روباه رنگین بروس             خود آراى باشد چو چشم خروس‏

            سرانجام کاید اجل سوى او             وبال تن او شود موى او[3]

و این مثل را شیخ عطار مبناى حکایتى ظریف قرار داده است بدین گونه:[4]

            آن دو روبه چون بهم همبر شدند             پس بعشرت جفت یکدیگر شدند

            عشرتى کردند با هم هر دوان             عیش ایشان تلخ شد هم آن زمان‏

            خسروى در دشت شد با یوز و باز             آن دو روبه را ز هم افکند باز

            ماده پرسیدى ز نر کاى رخنه جوى             ما کجا با هم رسیم آخر بگوى‏

            گفت ما را گر بود از عمر بهر             در دکان پوستین دوزان شهر

عشق‌های رنگین   

رنگ : یعنی ظاهر چشم گیر که معمولا پایدار نیست واگر عشق کششی به سوی آن باشد مانند خود آن نا پایدار خواهد بود.

ننگ: یعنی بد نامی، آشکار شدن هوس.

تا نرفتى بر وى آن ‏: منظور این است که عشق کنیزک درآغاز عشقی عمیق و روحانی به نظر می آمد، اما معلوم شد عشق از پی رنگ است وموجب داوری ِبد شد،

بد داورى: یعنی ای کاش یک چنین عشقی ازهمان آغاز یکسره ننگ بود، تا کسی انتظار بهتر ازآن نمی داشت.

روى او: یعنی زیبایی چهره اش.

دشمن جان وى آمد :زیبایى روى زرگر دشمن جانش شده

 ( 206) بلى همین است عشقهایى که فقط برنگ و شکل تعلق گرفته و عاشق شیفته عوارض باشد عشق نیست بلکه عاقبت بصورت ننگى بیرون خواهد آمد. ( 207) کاش این ننگ یک طرفه بود و این هر دو عاشق یکدیگر نبودند تا این طور زرگر مبتلا باین بلیّه نمى‏شد.( 208) زیبایى روى زرگر دشمن جانش شده و از چشمهاى او بجاى اشک خون جارى گردید.

امام محمد غزّالی در احیا ء العلوم گفته است:«دوام عشق و هر خواهشى مرتبط است بدوام و پایدارى آن چیزى که مطلوب و معشوق باشد پس عشق بر آب و رنگ و حسن صورت پایدار نمى‏ماند از آن رو که آب و رنگ خود نمى‏پاید و زوال مى‏پذیرد و خود آن عشق نیست و نوعى هوس رانى و بازى خیال است و ناچار عاقبت برسوایى و ننگ و بد نامى مى‏کشد، و از نظر صوفیه عشق آن جاست که عاشق را مراد و هیچ خواهش و حظ نفس باقى نمانده باشد و بدین جهت است که محبت را به محو جمیع خواهشها و سوختن و زوال حاجت و اوصاف تعریف کرده‏اند.»[1] و معلوم است که هر علاقه و محبتى که معلول حاجت و مرادى جز معشوق باشد وقتى آن حاجت بر آید و مراد حاصل گردد آن محبت و علاقه از هم مى‏گسلد و زوال مى‏پذیرد چنان که در حدیث آمده است: «من احبک لشى‏ء ملک عند انقضائه.»[2]

بموجب این حکایت، عشق کنیزک زوال پذیرفت و او نصیب دیگر کس شد و معشوق او بقتل رسید و از این رو عشق او با ننگ (یعنى ظهور هوس) و قضاء بد توام بود.

طَراز: از شهرهای زیبای وازمراکز بازرگانی وکشاورزی ایران قدیم بوده وموقعیت جغرافیایی آن درجمهوری قرقیزستان است زنان این شهر به زیبایی شهرت داشته اند.

شمع طراز: یعنی آن که از همهْ زیبارویان طراز زیباتر است.

برسر شمع طراز بسوزد: یعنی فدای آن زیبا روی شود.                  

مِه: یعنی بزرگ نظیر مِهتر وکُهتر

آن مه روى را: منظور همان کنیز زیب روی است.

صحبت جو: یعنی جویندهْ دوستی وجویندهْ وصال

شربت: مقدار خوراک از دوا خواه جامد یا مایع، خوردن دوا.

می گداخت: یعنی به تدریج ذوب می شد، ضعیف ولاغر می شد.

 ( 196) آن مرد همین که بمقصد رسید طبیب او را نزد شاه برد.( 197) و او را با خوشى و خوشحالى بشاه معرفى کرد. تا با شعله شمع خوش خط و خالى بسوزاند.( 198) شاه با احترام فوق العاده‏اى او را پذیرفت و پس از آن مخزن خود را در اختیار او گذاشت.() و فرمان داد که از زر ناب انگشتر و خلخال و گردن بند و کمربند بسازد. () مرد زرگر طلاها را گرفت و بدون اینکه از آتیه خود خبر دار باشد مشغول کار شد.( 199) پس از آن حکیم بشاه گفت که کنیزک را بمرد زرگر بخشد.( 200) تا کنیزک از وصال او خوشحال شده و آتش عشقش با آب وصال فرو نشیند.( 201) شاه کنیزک را بمرد زرگر بخشیده و این دو نفر را که بمصاحبت یکدیگر مایل بودند قرین همدیگر قرار داد.( 202) و مدت شش ماه این دو نفر از یکدیگر کام گرفتند و حالت کنیزک کم کم رو ببهبودى نهاده و در آخر شش ماه بکلى صحت او باز گشته بود.( 203) پس از آن حکیم شربتى براى مرد زرگر ساخت و کم کم بخورد او داد زرگر شربت را مى‏خورد و جلو چشم دختر هر روز ضعیف‏تر و لاغرتر مى‏شد .

پایدارى عشق و ناپایدارى هوس و عشق شهوانى،

جان دختر در وبال او نماند: یعنی به دلیل از دست رفتن ِزیبایی ِمرد زرگر، دیگر کنیز به او دلبستگی نداشت.

وبال او نماند: یعنی جانش در عذاب نبود، دیگر درگرو او نبود.

ناخوش: بد ترکیب، نامطبوع.

در دل او سرد شد: یعنی از نظر او افتاد.

( 204) و چون بر اثر رنجورى جمال سابق خود را از دست داد جان دختر نیز از گودالى که افتاده بود بیرون آمد.( 205) و بر اثر اینکه گونه‏هایش زرد شده و زشت و بد ترکیب و نامطبوع گردید دختر بتدریج از او دل سرد شد و عشقش بدل بانزجار گردید.

فریفته شدن آدمى بظواهر امور،

خلعت: یعنی هدیه.

خاص باشی: یعنی مورد توجه ویژ? شاه قرار می گیری.

ندیم: یعنی مونس، همدم.

غره شد: یعنی فریب خورد، مغرور شد.

اسب تازی: فرهنگ نویسان، اسب عربی معنی کرده اند، اما صفت تازی می تواند منسوب به تاز به معنی تاختن باشد، بخصوص درمورد اسب که دارای این صفت است.

خونبهاى خویش را خلعت شناخت‏: یعنی مال وهدیه یی که شاه برای زرگر فرستاده بود در واقع خونبهای او بود، واو متوجه نشد وفریب خورد.

سوء القضاء: یعنی از بدِحادثه ،یا حادثه ناگهانی تعبیریست برگرفته از حدیث نبوی(ص): ان النَّبىّ ص کان یَتَعوّذُ مِن سُوءِ القَضاءِ و مِن دَرَکِ الاَعداءِ و مِن جُهدِ البَلاءِ.[1]

در خیالش: یعنی در اندیشه اش.

 مُلک و عِزّ : یعنی قدرت وجاه و

مِهترى : بزرگی، سروری

گفت عزرائیل : رو، آرى، بَرى‏: یعنی عزرائیل به ریش او می خندید ومی گفت: آری، برو، آنچه فکر می کنی می بری.

برَى‏ : یعنی به دست می آوری.

 ( 189) مبلغى زر و سیم با خلعت گران بهایى باو داده گفتند این خلعت و این زر و سیم را بگیر وقتى نزد پادشاه رسیدى ندیم شاه و از خواص او خواهى گشت.( 190) مرد زرگر چون خلعت و زر و سیم فراوان را دید عقل از سرش پرواز کرده بدون اینکه اطراف کار خود را ملاحظه کند از یار و دیار و فرزندان خود صرف نظر نموده عازم خدمت شاه گردید.( 191) و غافل از اینکه شاه قصد جان او دارد با کمال وجد و شادى براه افتاد.( 192) بر اسب اصیل عربى که بعنوان خلعت باو داده شده بود سوار گردیده خون بهاى خود را خلعت فرض کرده با کمال بهجت و سرور بطرف مقصد روانه شد.( 193) اى کسى که با کمال رضایت خاطر مسافرت مى‏کنى تو با پاى خود بطرف قضاى ناگهانى پیش مى‏روى.( 195) چنین مسافرى در مخیله خود بسوى عزت و جاه و سرور مى‏رود ولى عزرائیل باو مى‏گوید آرى برو عیبى ندارد.

تفاوت صدق و کذب بلحاظ تأثیر،

حقیقی: یعنی آنچه به حقیقت وراه حق مربوط است .

تاسه گیر: خفقان آور، چیزى که قلق و بى‏قرارى آورد چنان که گویى راه نفس را گرفته است. دراینجا به معنی میل وهوس است.

گنج روان: گنجى از مسکوک رایج، و بگفته‏ى فرهنگ نویسان، گنج قارون.

  ( 180) بلى وعده‏هاى حقیقى دل پذیر و اطمینان بخش است همان طور که وعده‏هاى مجازى و بى‏حقیقت اضطراب آور و بیم افزا است. (181) وعده اهل کرم گنج و وعده نااهلان رنج و عذاب است.حکیم مهربان چون بیمارى کنیزک را پیدا کرد.

دریافتن آن ولی رنج را وعرض کردن رنج او پیش پادشاه 

شَمّه ای: یعنی مقدار کمی، اندک.

بخوان ز ان شهر دور: یعنی حاضر نمودن، فراخواندن.

غرور دادن:یعنی فریب دادن.

برگزید: یعنی پذیرفت.

( 182) برخاسته بنزد شاه رفت و قسمتى از ماجراى کنیزک را باو خبر داد.( 183) شاه گفت اکنون چه باید کرد.( 184) حکیم فرمود باید مرد زرگر را در اینجا حاضر نمود.() تا محبوب تو باو خوش دل شده و مشکل ما بطریقى که بعداً خواهى دانست حل شود.() مرد زرگر را از سمرقند بخواه و با زر و مال او را فریب ده.() این زرگر همین که زر دید از خانمان خود دست کشیده باین جا خواهد آمد. (185)پادشاه چون سخن حکیم را شنید نصایح او را از دل و جان پذیرفت. گفت هر چه تو بگویى من همان کنم.

فرستادن پادشاه رسولان به سمر قند، به آوردن زرگر

رسول: یعنی پیک، فرمانبر، فرستاده.

عدول: جمع عادل یعنی عدالت گستر.

دو امیر: همان دو فرستاده شاه.

بشیر: بشارت دهنده.

لطیف استاد: یعنی استاد نازک کار، ماهر واهل فن.

معرفت: در این بیت به معنی مطلق آگاهی است.

نک: مخفف اینک به معنی اکنون است.

مهترى: به معنی بزرگی است ،در اینجا یعنی استاد ماهری هستی.

( 186) و دو نفر از اشخاص لایق و کافى بسمرقند فرستاد.( 187) دو نفر مزبور بسمرقند رفته بمرد زرگر بشارت دادند.( 188) گفتند اى استاد نازک کار که در شهرها معروف هستى.( 189) براى اینکه تو استاد بزرگى هستى فلان پادشاه تو را از میان استادان این فن بر گزیده.

بطور کلی محتوای این ابیات چنین است که: اولاً درمقابل وعده های حقیقی ودلپذیر، وعده هایی هم هست که مجازی است وهوس وخواهشهای ناپایدار ونفسانی رافرو می نشاند اما چون به حقیقت نمی پیوندد تأثیر پایدار ندارد.

وثانیاً بیان تاثیر صدق و کذب است از آن جهت که دل پاک راست را از دروغ باز مى‏شناسد و بدان آرامش مى‏پذیرد و حس درونى این دو را بخوبى تمیز مى‏دهد چنان که از سخن راست مطمئن مى‏شود و دروغ را خود بخود رد مى‏کند ولى شرط این تمییز، پاکى دل از غرض و دورى ذهن از اوهام است چه در غیر آن صورت، دیده‏ى دل غلط مى‏بیند و درست داورى نمى‏کند چنان که فرموده است:[1]

            دل بیارامد بگفتار صواب             آن چنان که تشنه آرامد به آب‏