حکایت

مورخان نوشته‏اند: در تاریخِ خلفاى عباسى، اَلْقاهِرُ بِاللّه برادر الْمُقْتَدِر بِاللّهِ، تنها دوسال سلطنت کرد که خلافتش شامل سرزمین‏هاى ایران و عراق و حجاز و مصر وسوریه و غیره مى‏شد.

گروهى از اَتراک ریختند، او را کور کردند و از خلافت عزلش کرده و اموالش را همبردند. روزى در مسجد جامع بغداد، او را دیدند که به واسطه کورى عصایى به دستگرفته و در صف جماعت، مى‏گردد و مى‏گوید: رحم کنید بر کسى که دیروز بر شماحکومت مى‏کرد و امروز به کمک شما نیازمند است⁽²⁹⁾. چه نیکو در قرآن آمده است:

قُلِ اللّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُوءْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْتَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ. (آل‏عمران: 26)

بگو! بار خدایا اى پادشاهِ مُلکِ هستى، تو هر که را که خواهى مُلک و سلطنتعطا مى‏کنى و از هر که خواهى، سلطنت را مى‏گیرى، و هر که را خواهىعزت‏دهى و هر که را خواهى خوار مى‏کنى. تمامِ خیر، تنها به دستِ توست. بهدرستى که تو بر هر چیزى توانایى.

سعدى

اِلهى اَعُوذُ بِکَ مِنْ غَضَبِکَ وَ حُلُولِ سَخَطِکَ.

پناه بردن به خدا از غضب الهى

سعدى

معناى غضب خداوند

غضب در انسان‏ها، نوعى حالت نفسانى است که اثر آن معمولاً در صورت وچشمان آدمى پدیدار مى‏گردد. در این حالت، خون، حالتى فورانى پیدا کرده و بهنقاط بالاى بدن مى‏رود. در این زمان، خون در رگ‏ها، انتشار مى‏یابد. بدین گونه،معمولاً متورم شدن رگ‏ها را نیز در پى دارد. در حال غضب رنگ چهره آدمى نیزغالبا سرخ و برافروخته مى‏گردد.

البته نوع دیگرى از غضب وجود دارد که در برابرِ افراد قوى و قدرتمند رخ مى‏دهد،که در این صورت چون غضب به همراه ترس و تشویش مى‏باشد، خون از پوست بهسوى قلب جریان بیشترى مى‏یابد و در نتیجه چهره، رنگ زرد به خود مى‏گیرد.

به طور کلى غضب به معنایى که ذکر شد، یعنى تغییر حالت نفسانى، در ذاتاحدیت الهى محال است. چون در ذات او اساسا تغییر حالت غیر ممکن است،بلکه معناى غضب خداوند، همان عقاب و عذاب او مى‏باشد؛ آن هم به سببگناهان خودِ آدمى، که البته چون خداوند، رحمت محض است، گاهى امکان داردکه انسان به دلیل انجام گناهان و غوطه‏ور شدن در خطاها، سبب قطع نور رحمتالهى گردد. در اینجا، غضب همان خاموش شدن چراغ رحمت خداوند است کهآدمى به این ترتیب در ظلمت عقاب و بلا و عذاب گرفتار مى‏شود.

اکنون براى اثبات این نکته که منظور از غضب الهى همان عقاب و عذاباوست به ذکر دو روایت، در ذیلِ یکى از آیات قرآنى اکتفا مى‏کنیم. در قرآن کریماین‏گونه آمده است:

وَ لا تَطْغَوْا فیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضبى وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبى فَقَدْ هَوىْ. (طه: 81)

در روى زمین طغیان نکنید تا خشمِ من بر شما فرود آید و هرکس موردِغضبِ من باشد سقوط خواهد کرد.

راوى مى‏گوید:

در محضر امام باقر علیه‏السلام بودم که عَمْروبن عُبَیْد وارد شد. گفت: فدایت شوم،معنىِ غضب در آیه «و مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبى فَقَدْ هَوى» چیست؟ امام علیه‏السلام فرمود: غضب، همان عقاب و عذاب خداست و ادامه داد: هرکس پندارد کهخداوند از حالى به حالى در مى‏آید، او را همانند مخلوقاتش قرار داده وصفت آفریده‏ها را براى او آورده است. همانا خداوند را چیزى تحریکنمى‏کند تا او را تغییر دهد.⁽³⁰⁾

همچنین از امام صادق علیه‏السلام نیز روایتى در این باره رسیده است:

رضاى خداوند، همان ثواب او و غضب او، همان عقاب و عذاب اوست؛بدون آنکه چیزى در او نفوذ کند تا اینکه موجب هیجان او گشته و او را ازحالى به حالِ دیگر تغییر دهد.⁽³¹⁾

به هر حال، غضب خداوند براى همگان دردناک و غیر قابل تحمل است و همهاولیاى الهى، همواره از خدا، رهایى از غضبش را مى‏خواستند، چنانچه حضرت سیّدالشّهداء امام حسین علیه‏السلام در مناجات عرفه این گونه از خدا مى‏خواهد:

اِلهى فَلا تُحْلِلْ عَلَىَّ غَضَبَکَ فَاِنْ لَمْ تَکُنْ غَضِبْتَ عَلَىَّ فَلا اُبالى سِواکَ.

معبود من! مبادا خشمِ تو بر من فرود آید، من تنها از آن مى‏ترسم و اگر خشمتو نباشد و از آن آسوده باشم، از خشم دیگران ترسى ندارم.

سعدى

در جاى دیگر، از دعاى عرفه آن میوه دل رسول و آن نازنینِ یگانه دوران‏ها،در مقام خوف از دوزخ که جلوه عینى غضب خداست، این‏گونه مناجات مى‏کند:

اَسْئَلُکَ اللّهُمَّ حاجَتِىَ الَّتى اِنْ اَعْطَیْتَنیها لَمْ یَضُرَّنى ما مَنَعْتَنى وَ اِنْ مَنَعْتَنیها لَمْیَنْفَعْنى ما اَعْطَیْتَنى اَسْئَلُکَ فَکاکَ رَقَبَتى مِنَ النّار.

از تو مسئلت مى‏کنم اى خدا آن حاجتم را که اگر (عطایم) کنى، دیگر از هر چهمحرومم کنى، زیان نخواهم دید، و اگر آن حاجتم را روا نسازى، دیگر هر چهعطایم‏کنى،نفعى به‏حالم ندارد. و آن حاجتم این‏است‏که از دوزخ، رهاییم‏بخشى.

سعدى

نکته آخر

پیشى گرفتن رحمت خداوند بر غضب او

در دعاى جوشن کبیر مى‏خوانیم: «یا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَه؛ اى آنکه رحمت او برغضبش مقدّم مى‏باشد».

در توضیح کوتاه این عبارت باید گفت که خداوند، رحمت محض است وهیچ چیز در دایره هستى خارج از پوشش رحمت او نمى‏باشد؛ حتى خشم وغضب او نیز از سرچشمه رحمت او مى‏جوشد. از همین رو در دعا آمده است کهرحمت او بر غضبش مقدّم مى‏باشد. توضیح بیشتر آنکه گاهى ذات احدیت، درعالَم هستى خود را به صفات قهریه جلالیه، که همان غضب باشد، ظاهر مى‏سازد.این ظهور در عالَم دنیا به صورت حوادث، بلاها و غم‏ها و بیمارى‏ها و در جهانآخرت به شکل دوزخ آشکار مى‏شود؛ اما چون همه این موارد، در واقع ریشه دررحمت خداوندى دارد، به همین سبب در نهانِ همه آنها خیر و رحمت نهفته است. ازجمله آنکه بلاها و حوادث و بیمارى‏ها، از عوامل مهم بیدارى انسان‏ها از خواب غفلتو متذکر ساختن آنها به عوالم بالا و سوق دادنِ آنها به سمت پروردگارشان مى‏باشد.

مولانا

و نیز:

مولانا

تاج الدّین خوارزمى نیز در شرح فصوص الحکم چنین مى‏گوید:

چون وجود غم‏ها و محنت‏ها و رنج‏ها از غضب بُوَد و غضب نیز از رحمتالهى برمى‏خیزد، در نتیجه این غضب و بلا، رابطه وصول به کمالات و واسطهرفعت درجات و آمرزش گناهان، و تصفیه قلب مى‏باشد.⁽³²⁾

همچنین از مولانا چنین نقل است که:

میان بنده و حق، دو حجاب است: تندرستى و مال. آن کس که تندرست استمى‏گوید: خدا کو؟ من نمى‏دانم و نمى‏بینم. همین که رنجش پیدا مى‏شود،آغاز مى‏کند که: یا اَللّه یا اَللّه و به حق، همراه و همسخن مى‏گردد.

پس دیدى که صحت، حجاب او بود و حق زیر آن درد، پنهان بود و چندانکه آدمى را مال و نَواست اسباب مرادات، مهیا مى‏کند و شب و روز به آنمشغول است. همین که بینواییش رو نمود و نفس، ضعیف گشت بر گِرد حقگردد.⁽³³⁾

از اینجاست که بزرگان، از بلاها و مصایب که داراى نشانى از غضبِ الهىمى‏باشند، با تبسم و خرسندى استقبال مى‏کردند.

مولانا

و بالاخره به قول شکسپیر:

بر تغییراتِ موسمى و تحمل سرما و یخبندان و بادهاىِ سوزدار زمستان، کهوقتى بر بدنم مى‏وزد آن را فرسوده و مچاله مى‏کند، لبخند مى‏زنم وبه خودمى‏گویم: اینها همه مشاورینى هستند که حقیقت وجودم را به منمى‏شناسانند.⁽³⁴⁾

قسمت سوم

اِلهى اِنْ حَرَمْتَنى فَمَنْ ذَا الَّذى یَرْزُقُنى؟ وَ اِنْ خَذَلْتَنى فَمَنْ ذَا الَّذى یَنْصُرُنى؟اِلهى اَعُوذُ بِکَ مِنْ غَضَبِکَ وَ حُلُولِ سَخَطِکَ.

معبود من! اگر تو محرومم کنى، کیست که روزیَم دهد؟ و اگر تو خوارم نمایىچه کسى یاریم خواهد کرد. معبود من! از غضب تو و فرود آمدن خشم تو بهتو پناه مى‏برم.

نکاتى از این فراز:

1. خداوند، تنها روزى رسانِ بنده است.

2. عزّت به دست خداست.

3. بهترین پناه از غضب خدا، خود خداوند است.

اِلهى اِنْ حَرَمْتَنى فَمَنْ ذَا الَّذى یَرْزُقُنى؟

خداوند صاحب روزى

رزق به دو گونه است:

رزق مادى و رزق معنوى. رزق مادى همانند: آب، خاک، غذا، لباس، خانه،بهره داشتن از زیبایى ظاهر و همانند آنها و رزق معنوى همانند: علم، تقوى،عرفان، آبرو، عزت در میان اجتماع و همانند آنها.

در این فراز از مناجات نیز که در واقع جلوه‏اى از توحید ناب، متجلى شدهاست، تمامى رزق‏ها، به حق تعالى منتسب شده و اینکه روزى تنها به دستاوست، تا آنجا که اگر او بنده را از روزى محروم سازد، هرگز کسى دیگرنمى‏تواند به او روزى برساند. در قرآن‏کریم این‏گونه به این امر، اشاره شده است:

قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ أَمَّنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَ اْلأَبْصارَ وَ مَنْ یُخْرِجُالْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ مَنْ یُدَبِّرُ اْلأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللّهُ فَقُلْأَ فَلا تَتَّقُونَ. (یونس: 31)

بگو! چه کسى شما را از آسمان و زمین روزى مى‏دهد؟ چه کسى است که بهشما چشم و گوش عطا مى‏کند؟ چه کسى، از مرده زنده و از زنده مرده برمى‏انگیزد؟ و چه کسى تدبیرِ امور را به عهده دارد؟ خواهند گفت: خداوند.پس بگو! چرا تقوى پیشه نمى‏کنید.

و در جاى دیگر نیز مى‏فرماید: «إِنَّ اللّهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتینُ؛ همانا روزى دهنده،تنها خداست که صاحب قدرت و اقتدار ابدى است.» (ذاریات: 58)

سعدى

و عارف شوریده همدان، باباطاهر نیز چنین سروده است:

گرچه مراد از رزق در آیات فوق، مى‏تواند شامل مادى و معنوى باشد ـ کهفقط به دستِ خداوند است ـ اما مناسب است در غالب دو آیه دیگر، به دو نوع ازرزق معنوى نیز اشاره شود که آنها نیز، تنها در اختیار خداوند بزرگ بوده وپروردگار، آنها را نیز از ناحیه خود مى‏داند.

در آیه اول، حق‏تعالى، نعمت و روزى معنوى بزرگ تزکیه نفس را، که نصیببنده‏اى مى‏شود، از عنایات خود، در حق بنده دانسته و چنین مى‏فرماید:

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکى مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَ لکِنَّ اللّهَ یُزَکّی مَنْیَشاءُ وَ اللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ. (نور: 21)

و اگر فضل و رحمت و عنایت خداوند، نصیبِ شما نمى‏شد، احدى از شما بهتزکیه نفس و آراسته شدن به تقوى موفق نمى‏شدید، ولى این خداست کههرکه را خواهد مُهذَّب مى‏سازد، و خداوند شنوا و داناست.

حافظ

و در آیه دیگر، رزقِ علمى را نیز که از روزى‏هاى معنوى است، این‏گونه بهخود منتسب مى‏داند: «عَلَّمَ اْلإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ؛ خداوند، عالم نمود انسان را آنچه را کهنمى‏دانست» (علق: 5) و نیز در آیه دیگر خطاب به پیامبرش مى‏فرماید «وَ عَلَّمَکَ ما لَمْتَکُنْ تَعْلَمُ؛ و خداوند، آنچه را که نمى‏دانستى به تو تعلیم داد.» (نساء: 113)

غرض آنکه تمامى رزق و روزى ـ چه مادى و چه معنوى ـ به دست پروردگارو به اذن اوست، و اگر او کسى را از این رزق محروم سازد، روزى دهنده دیگرىوجود ندارد.

وَ اِنْ خَذَلْتَنى فَمَنْ ذَا الّذى یَنْصُرُنى

خداوند صاحب عزت

چون عزت از ناحیه خداست، اگر او دریغ فرماید، بنده به جُز از خداوند صاحبعزت از چه راهى مى‏تواند، کسبِ عزت نماید.

سعدى

و چون ذلت و خوارى نیز از سوى اوست، اگر او بنده‏اى را ذلیل نماید، چهکسى جز او مى‏تواند، بنده را یارى رساند:

حافظ

نظامى

فلسفه نقصان و ضرر بنده از طرف خدا

خداوند، حکیم است و آنچه از او به ظهور مى‏رسد از سرچشمه حکمت ومصلحت جارى مى‏شود. بنابراین اگر نقصان و ضررى نیز متوجه انسان مى‏گردد،از حکمت و مصلحتى پنهانى برخوردار است، گرچه آدمى به سببِ علم اندکش ازآن مصالح بى‏خبر است.

شبسترى

بنابراین، «نقصان» نیز همانند «زیادت» و «ضرر» نیز مانند «نفع» از طرف خدابوده و همه در مسیر خدمت انسان و به خاطر مصالحى و براى پرورش او و سیراو به طرف تکامل است.

سنایى

به قول ویِن دایر:

اگر معتقد باشید که خدا، هنگامِ مصیبت و گرفتارى به یاریتان خواهد شتافت،و یا اینکه هر درد و رنج به اندازه سرور و شادمانى منشأ الهى دارد، در اینصورت، درد و رنج و یأس و نومیدى از شما دور خواهد گشت.

ویلیام بلیک در عبارت زیر در وصفِ شناخت خدا و اینکه چگونه ذهنکیهانى در هنگام بحران و مصیبت به یارى‏مان مى‏شتابد مى‏گوید:

گِل وجودِ انسان را از غم و شادى سرشته‏اند و وقتى این واقعیت را به درستىبشناسیم از بحران‏هاى زندگى به سلامت خواهیم گذشت. دست طبیعترشته‏هاى غم و شادى را در هم تنیده است، تا جامه‏اى براىِ روح عالى ومتعالى ما فراهم کند.⁽²⁶⁾

ویل دورانت نیز در این‏باره چنین مى‏گوید:

آنکه تمام اشیا را در سیرِ خود مجبور مى‏بیند، لب به شکایت نمى‏گشاید؛ زیرااو اشیا را از نظرِ ابدیت نگاه مى‏کند، و مى‏داند که بدبختى‏هاى او در نظام کلىعالَم، بدبختى نیستند، زیرا ترکیب و تتابعِ ابدى عالَم را صحیح مى‏داند. با اینافکار و تصورات، شخص، خود را از لذات متغیر و ناپایدار دور مى‏سازد و بهسکوت و آرامش برترى مى‏رسد که در آن، تمام اشیا را اجزاء یک نظم ابدىمى‏بیند، یاد مى‏گیرد که چگونه بر ناملایمات بخندد و خواه در حال و خواه درهزار سالِ دیگر به حق خود برسد، راضى خواهد بود.⁽²⁷⁾

شکسپیر نیز مى‏گوید:

مصیبت، محاسنى دارد، گرچه زشت صورت و زهرآگین است ولى در مغزخود گوهرى را نهفته دارد.⁽²⁸⁾

قسمت دوم

وَ تَعْلَمُ ما فى نَفْسى وَ تَخْبُرُ حاجَتى وَ تَعْرِفُ ضَمیرى وَ لا یَخْفى عَلَیْکَ اَمْرُمُنْقَلَبى وَ مَثْواىَ وَ ما اُریدُ اَنْ اُبْدِئَى بِهِ مِنْ مَنْطِقى وَ اَتَفَوَّهُ بِهِ مِنْ طَلِبَتى وَ اَرْجُوهُلِعاقِبَتى. وَ قَدْ جَرَتْ مَقاء دیرُکَ عَلَىَّ یا سَیِّدى فیما یَکُونُ مِنّى اِلى آخِرِ عُمْرىمِنْ سَریرَتى وَ عَلانِیَتى، وَ بِیَدِکَ لا بِیَدِ غَیْرِکَ زِیادَتى وَ نَقْصى وَ نَفْعى وَ ضرى.

و تو مى‏دانى آنچه را که در دلِ من است و از نیازم آگاهى و ضمیرم رامى‏شناسى و هیچ امرى از امور دنیا و آخرتم بر تو پوشیده نیست؛ و نیزمى‏دانى آنچه را که مى‏خواهم بر زبان آورم، و به آن دهان بگشایم، وآگاهى به آنچه که براىِ عاقبتم امیدوارم. و به درستى که آنچه در ظاهر وباطنِ من تا آخر عمر از من سر خواهد زد، از تقدیرِ تو گذشته است و کمىو زیادى و سود و زیانِ من به دستِ تو است، و در دستِ هیچ‏کس جز تونیست.

نکاتى از این فراز

1. آگاهى خداوند به تمام اسرار بندگان؛

2. تقدیر الهى بودن تمامى امور در زندگىِ بنده؛

3. در اختیار داشتن سود و زیان در زندگى تمامى مردم.

توضیح این نکات:

«وَ تَعْلَمُ ما فى نَفْسى وَ تَخْبُرُ حاجَتى...»

علم الهى به اسرار بندگان

خداوند به آنچه در قلب‏ها مى‏گذرد آگاه است و بالاتر از آن، اینکه بر هر چیزى درجهان هستى، علمى کامل دارد. خداوند در قرآن کریم مى‏فرماید:

وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی اْلأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ. (یونس: 61)

و پنهان نمى‏ماند از پروردگارت، حتّى به اندازه ذرّه‏اى در زمین و آسمان.

سعدى

همچنین مى‏فرماید: «یَعْلَمُ خائِنَةَ اْلأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ؛ او به خیانت چشم‏ها و بهآنچه در سینه‏ها پنهان است عالم است» (غافر: 19)

نظامى

ذکر این عبارات از دعا در اول نیایش و حق‏تعالى را آگاه دانستن به نیازهاىدرونى خویش، هم به معناى ستایش از محبوب است که خود یکى از آدابدعاست و هم گلگشتى است سریع در یکى از زیباترین منازل عالیه عرفانى.

توضیح آنکه، اولیاى الهى در عین حال که اهلِ دعا و خواستن مى‏باشند، گاهىنیز در اوجِ احوال روحانى خویش و در ورود به یکى از مراحل والاى سیر وسلوک خویش، دست از دعا نمودن بر مى‏دارند؛ به این زبان حال که «عِلْمُهُ بِحالىحَسْبى مِنْ سُئوالى؛ علم او به حالِ من، مرا کافى است که از او در خواستى نمایم». چنانچه درداستانى از ابراهیم خلیل الرّحمن علیه‏السلام نقل شده است:

آن‏گاه که او را به سوى آتش پرتاب نمودند، جبرئیل به ملاقات او آمد و به اوگفت: آیا حاجتى دارى تا برآورده سازم؟ ابراهیم علیه‏السلام گفت: اما به تو حاجتىندارم. در این هنگام، جبرئیل به او پیشنهاد کرد و گفت: پس نیازت را از خدابخواه. ابراهیم علیه‏السلام در جواب گفت: «عِلْمُهُ بِحالى حَسْبى مِنْ سُؤالى؛ همیناندازه که او از حالِ من آگاه است، کافى است.⁽¹⁸⁾

حافظ

حافظ

غرض آنکه حضرت در این فراز از دعا، خواستند از این حقیقت عالى و زیبا،حظّى برده و از این خرمن خوشه‏اى برداشته و در این عالم روحى نیز گامىبردارند و آن اینکه «عِلْمُه بِحالىِ حَسْبى من سُؤالى».

«وَ قَدْ جَرَتْ مَقادیرُکَ عَلَىَّ یا سَیِّدى فیما یَکُونُ مِنّى اِلى آخِرِ عُمْرى مِنْ سَریرَتى وَ عَلانِیَتى»

تقدیرِ الهى

گرچه بحث از «قضا و قَدَر»، از پیچیده‏ترین مباحثِ علمِ کلام است، ولى بهمناسبت این فراز از دعا، که از تقدیر سخن گفته شده است، بهتر دیدیم که به طورمختصر و به دور از پیچیدگى، اشاره‏اى به آن گردد.

شاید نخستین سؤالى که با شنیدن نام «قضا و قَدَر» به ذهن آدمى خطور مى‏کنداین است که: اگر بنا باشد، هر آنچه که در زندگى آدمى پیش مى‏آید و اتفاق مى‏افتد،بر طبق قضا و قدر الهى باشد، پس چه فایده‏اى براى دعا مى‏توان تصور کرد واساسا تلاش در زندگى بشر چه سودى مى‏تواند داشته باشد؟

در پاسخ به این سؤال مهم، آن هم به اجمال باید گفت:

اولاً ـ قضا و قدر همانند درختى با شاخه‏هاى انبوه است.

از جمله شاخه‏هاى آن این است که: دعا نمودن و به دنبال آن، استجابت دعا،خود از مصادیق قضاى الهى است؛ یعنى قضا و تقدیر الهى بر آن تعلق گرفته استکه در زندگى آدمى، دعایى باشد و اجابتى.

همچنین خداوند این‏گونه اراده فرمود و این‏گونه قضا و قدر خویش را جارىساخت که هر که در زندگى، اهل تلاش باشد، به آرزوهایش خواهد رسید و مقدرفرمود که هرکه تقوا پیشه کند، رستگار خواهد شد.

ثانیا ـ در مورد دعا، مطلب بالاتر از این حرف‏هاست؛ یعنى تأثیر دعا تاآنجاست که مى‏تواند قضاىِ الهى را نیز تغییر دهد؛ همان‏گونه که از امام باقر علیه‏السلام چنین نقل شده است که: «اَلدُّعاءُ یَرُدُّ الْقَضاءَ وَ قَدْ اُبْرِمَ اِبْراما؛ دعا، قضاى الهى را تغییرمى‏دهد، اگرچه آن قضا، کاملاً محکم شده باشد»؛⁽¹⁹⁾ یعنى در واقع، بنده توسط قضاى الهىـ که دعا باشد ـ مى‏تواند قضاى دیگرى را رفع کند و این یکى از شگفتى‏هاى اینشاهکار خلقت، یعنى انسان است که تا این حد مى‏تواند در جهان هستى ـ به اذنالهى ـ تأثیرگذار باشد.

در اینجا مناسب است سخنى شیوا و دقیق از استاد شهید مرتضى مطهرى درتبیین سخنى که ذکر شد، بیان گردد. ایشان چنین مى‏گوید:

زمانى که با اراده یک پیغمبر یا ولى خدا، کارى خارق‏العاده انجام مى‏گیرد،شرایط عوض مى‏شود. یعنى یک روح نیرومند و پاک و متصل به قدرتلایزال الهى، شرایط را تغییر مى‏دهد، و به عبارت دیگر، عامل و عنصرخاصى وارد میدان مى‏شود. در مورد تأثیر دعا و صدقه در دفع بلاها و غیرهنیز جریان از همین قرار است. در حدیث آمده است که از رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله سؤال شد با وجود اینکه هر حادثه‏اى که در جهان رخ مى‏دهد به تقدیر الهى وقضاى حتمى او است، دعا و دوا چه اثرى مى‏تواند داشته باشد؟ در پاسخفرمودند: دعا نیز از قضا و قدر است.⁽²⁰⁾

ایشان همچنین مى‏گوید:

آیا ممکن است عالَم انسانى، در نظامِ عُلوى (یعنى عوالِم بالا) و علمى اثربگذارد و سببِ تغییراتى بشود؟ آیا علم ـ خدا تغییرپذیر است؟! آیا حکم خداقابلِ نقض است؟! آیا دانى مى‏تواند در عالى اثر بگذارد؟! جوابِ همه اینهامثبت است. بلى، علمِ خدا تغییرپذیر است، یعنى خدا علم قابل تغییر هم دارد.حکم خدا قابل نقض است، یعنى خدا حکم قابل نقض هم دارد. بلى دانىمى‏تواند در عالى اثر بگذارد، نظامِ سُفلى ـ و پایین‏تر ـ ، و مخصوصا اراده وخواست و عمل انسان، بلکه اختصاصا اراده و خواست و عملِ انسان،مى‏تواند عالَم عُلوى ـ و بالاتر ـ را تکان دهد و سببِ تغییراتى در آن بشود، واین عالى‏ترین شکل تسلط انسان بر سرنوشت است. اعتراف مى‏کنمشگفت‏آور است اما حقیقت است.⁽²¹⁾

سخن آخر درباره مبحث قضا و قدر، موضوع «بَداء» است که در واقع،ارمغانى بزرگ از ناحیه اهل بیت علیهم‏السلام براى انسان‏هاست.

بَداء به زبان ساده یعنى «اصل تغییرپذیرى تقدیرات الهى و اینکه هیچ یک ازامور عالم جز به تقدیر خداوند تحقق نمى‏یابد، و البته این تقدیر، حتمى نیست.»

ناگفته نماند که «بَداء» از آن دسته از اسرارِ الهى است که احدى را جز خدا،بدان راه نیست. چنانچه امام صادق علیه‏السلام فرمود: «همانا خداوند را دو علم است:1. علمِ نهفته و در خزانه که جز او کسى نداند و بَداء از این علم است.

2. علمى که خداوند به ملایکه و رسولان و پیغمبرانش تعلیم داده که ما آن رامى‏دانیم.⁽²²⁾

و در قرآن نیز که فرمود: «یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ؛ خداوند هرچه راکه بخواهد محو مى‏کند (گرچه ثبت شده بود) و هرچه را بخواهد ثبت مى‏کند ـ گرچه قبلاً ثبتنشده بود ـ و اصل و کتاب مادر، منحصرا نزد اوست». (رعد: 39) اشاره به همین مسئلهبَداء دارد.⁽²³⁾

حاصلِ سخن آنکه، با وجود «بَداء» موضوع ناامیدى و افسردگى از میانمى‏رود و منتفى مى‏شود و همواره آنچه درجلوه است، ستاره امید است؛ چونهمواره، احتمال تغییر شرایط موجود مى‏رود.

چنانچه حضرت سیّدالشهداء علیه‏السلام در دعاى عرفه این‏گونه زیبا و دل‏نشین بهاین موضوع اشاره فرموده که:

اِلهى اِنَّ اخْتِلافَ تَدْبیرِکَ وَ سُرْعَةَ طَواءِ مَقادیرِکَ مَنَعا عِبادَکَ الْعارِفینَ بِکَ عَنِالسُّکُونِ اِلى عَطاءٍ وَ الْیَأْسِ مِنْکَ فى بَلاءٍ.

خداى من! به درستى که اختلاف و دگرگونى تدبیرات و سرعت تحول تقدیراتتو، بندگان عارف تو را از توقف در عطا و یأس و ناامیدى در بلا باز مى‏دارد.

وَ بِیَدِکَ لا بِیَدِ غَیْرِکَ زِیادَتى و نَقْصى وَ نَفْعى وَ ضَرّى.

در اختیار داشتن سود و زیان مردم از سوى خداوند

خداوند نه تنها «زیادت» و «نفعى» را که نصیب آدمى مى‏گردد از سوى خودمى‏داند، بلکه «نقصان» و «ضرر» و «مصایبى» نیز که به انسان وارد مى‏شود به خود،منتسب مى‏داند؛ همان‏گونه که در قرآن، بدان اشاره فرموده است که:

وَ ما أَصابَ مِنْ مُصیبَةٍ فِی اْلأَرْضِ وَ لا فی أَنْفُسِکُمْ الاّ فی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهاإِنَّ ذلِکَ عَلَى اللّهِ یَسیرٌ. (حدید: 22)

هیچ مصیبتى در زمین و در شما اصابت نمى‏کند، مگر آنکه قبل از ایجادش درکتابى ثبت است، به درستى که این کار بر خداوند، آسان است.

و نیز در آیه دیگر مى‏فرماید: «ما أَصابَ مِنْ مُصیبَةٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ؛ هیچ مصیبتى رُخنمى‏دهد مگر به اذن خدا». (تغابن: 11)

و بالاخره در آیه دیگر مى‏فرماید: «قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسی ضَرًّا وَ لا نَفْعًا؛ بگو! من مالِکِنفع و ضرر خویش نیستم». (یونس: 49)

سنایى

به گفته خواجه شیراز:

حافظ

بنابراین، نفع و یا ضررى که به گمان ما از دیگران به ما مى‏رسد، در واقع ازطرف خداوند و به اذن و مشیَت او است.

سعدى

از ابن عباس نقل است که گفت: روزى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به من فرمود:

اى نو رسیده! کلماتى به تو مى‏آموزم ـ و آن اینکه ـ حریمِ خداى تعالى راحفظ کن که خداى‏تعالى حفظت کند. اگر مسئلتى دارى از خداى تعالىمسئلت کن، و اگر استعانت مى‏جویى از خداى تعالى استعانت جوى و بدان کهاگر همه امت اجتماع کنند تا نفعى به تو رسانند، نخواهند توانست، مگر آنکهخداوند مقدر نموده باشد. و اگر جملگى هم دست شوند تا ضررى به تورسانند، قادر به این کار نخواهند بود، مگر آنکه خداوند اراده فرماید.⁽²⁴⁾و⁽²⁵⁾

 

قسمت دوم

وَ تَعْلَمُ ما فى نَفْسى وَ تَخْبُرُ حاجَتى وَ تَعْرِفُ ضَمیرى وَ لا یَخْفى عَلَیْکَ اَمْرُمُنْقَلَبى وَ مَثْواىَ وَ ما اُریدُ اَنْ اُبْدِئَى بِهِ مِنْ مَنْطِقى وَ اَتَفَوَّهُ بِهِ مِنْ طَلِبَتى وَ اَرْجُوهُلِعاقِبَتى. وَ قَدْ جَرَتْ مَقاء دیرُکَ عَلَىَّ یا سَیِّدى فیما یَکُونُ مِنّى اِلى آخِرِ عُمْرىمِنْ سَریرَتى وَ عَلانِیَتى، وَ بِیَدِکَ لا بِیَدِ غَیْرِکَ زِیادَتى وَ نَقْصى وَ نَفْعى وَ ضرى.

و تو مى‏دانى آنچه را که در دلِ من است و از نیازم آگاهى و ضمیرم رامى‏شناسى و هیچ امرى از امور دنیا و آخرتم بر تو پوشیده نیست؛ و نیزمى‏دانى آنچه را که مى‏خواهم بر زبان آورم، و به آن دهان بگشایم، وآگاهى به آنچه که براىِ عاقبتم امیدوارم. و به درستى که آنچه در ظاهر وباطنِ من تا آخر عمر از من سر خواهد زد، از تقدیرِ تو گذشته است و کمىو زیادى و سود و زیانِ من به دستِ تو است، و در دستِ هیچ‏کس جز تونیست.

نکاتى از این فراز

1. آگاهى خداوند به تمام اسرار بندگان؛

2. تقدیر الهى بودن تمامى امور در زندگىِ بنده؛

3. در اختیار داشتن سود و زیان در زندگى تمامى مردم.

توضیح این نکات:

«وَ تَعْلَمُ ما فى نَفْسى وَ تَخْبُرُ حاجَتى...»

علم الهى به اسرار بندگان

خداوند به آنچه در قلب‏ها مى‏گذرد آگاه است و بالاتر از آن، اینکه بر هر چیزى درجهان هستى، علمى کامل دارد. خداوند در قرآن کریم مى‏فرماید:

وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی اْلأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ. (یونس: 61)

و پنهان نمى‏ماند از پروردگارت، حتّى به اندازه ذرّه‏اى در زمین و آسمان.

سعدى

همچنین مى‏فرماید: «یَعْلَمُ خائِنَةَ اْلأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ؛ او به خیانت چشم‏ها و بهآنچه در سینه‏ها پنهان است عالم است» (غافر: 19)

نظامى

ذکر این عبارات از دعا در اول نیایش و حق‏تعالى را آگاه دانستن به نیازهاىدرونى خویش، هم به معناى ستایش از محبوب است که خود یکى از آدابدعاست و هم گلگشتى است سریع در یکى از زیباترین منازل عالیه عرفانى.

توضیح آنکه، اولیاى الهى در عین حال که اهلِ دعا و خواستن مى‏باشند، گاهىنیز در اوجِ احوال روحانى خویش و در ورود به یکى از مراحل والاى سیر وسلوک خویش، دست از دعا نمودن بر مى‏دارند؛ به این زبان حال که «عِلْمُهُ بِحالىحَسْبى مِنْ سُئوالى؛ علم او به حالِ من، مرا کافى است که از او در خواستى نمایم». چنانچه درداستانى از ابراهیم خلیل الرّحمن علیه‏السلام نقل شده است:

آن‏گاه که او را به سوى آتش پرتاب نمودند، جبرئیل به ملاقات او آمد و به اوگفت: آیا حاجتى دارى تا برآورده سازم؟ ابراهیم علیه‏السلام گفت: اما به تو حاجتىندارم. در این هنگام، جبرئیل به او پیشنهاد کرد و گفت: پس نیازت را از خدابخواه. ابراهیم علیه‏السلام در جواب گفت: «عِلْمُهُ بِحالى حَسْبى مِنْ سُؤالى؛ همیناندازه که او از حالِ من آگاه است، کافى است.⁽¹⁸⁾

حافظ

حافظ

غرض آنکه حضرت در این فراز از دعا، خواستند از این حقیقت عالى و زیبا،حظّى برده و از این خرمن خوشه‏اى برداشته و در این عالم روحى نیز گامىبردارند و آن اینکه «عِلْمُه بِحالىِ حَسْبى من سُؤالى».

«وَ قَدْ جَرَتْ مَقادیرُکَ عَلَىَّ یا سَیِّدى فیما یَکُونُ مِنّى اِلى آخِرِ عُمْرى مِنْ سَریرَتى وَ عَلانِیَتى»

تقدیرِ الهى

گرچه بحث از «قضا و قَدَر»، از پیچیده‏ترین مباحثِ علمِ کلام است، ولى بهمناسبت این فراز از دعا، که از تقدیر سخن گفته شده است، بهتر دیدیم که به طورمختصر و به دور از پیچیدگى، اشاره‏اى به آن گردد.

شاید نخستین سؤالى که با شنیدن نام «قضا و قَدَر» به ذهن آدمى خطور مى‏کنداین است که: اگر بنا باشد، هر آنچه که در زندگى آدمى پیش مى‏آید و اتفاق مى‏افتد،بر طبق قضا و قدر الهى باشد، پس چه فایده‏اى براى دعا مى‏توان تصور کرد واساسا تلاش در زندگى بشر چه سودى مى‏تواند داشته باشد؟

در پاسخ به این سؤال مهم، آن هم به اجمال باید گفت:

اولاً ـ قضا و قدر همانند درختى با شاخه‏هاى انبوه است.

از جمله شاخه‏هاى آن این است که: دعا نمودن و به دنبال آن، استجابت دعا،خود از مصادیق قضاى الهى است؛ یعنى قضا و تقدیر الهى بر آن تعلق گرفته استکه در زندگى آدمى، دعایى باشد و اجابتى.

همچنین خداوند این‏گونه اراده فرمود و این‏گونه قضا و قدر خویش را جارىساخت که هر که در زندگى، اهل تلاش باشد، به آرزوهایش خواهد رسید و مقدرفرمود که هرکه تقوا پیشه کند، رستگار خواهد شد.

ثانیا ـ در مورد دعا، مطلب بالاتر از این حرف‏هاست؛ یعنى تأثیر دعا تاآنجاست که مى‏تواند قضاىِ الهى را نیز تغییر دهد؛ همان‏گونه که از امام باقر علیه‏السلام چنین نقل شده است که: «اَلدُّعاءُ یَرُدُّ الْقَضاءَ وَ قَدْ اُبْرِمَ اِبْراما؛ دعا، قضاى الهى را تغییرمى‏دهد، اگرچه آن قضا، کاملاً محکم شده باشد»؛⁽¹⁹⁾ یعنى در واقع، بنده توسط قضاى الهىـ که دعا باشد ـ مى‏تواند قضاى دیگرى را رفع کند و این یکى از شگفتى‏هاى اینشاهکار خلقت، یعنى انسان است که تا این حد مى‏تواند در جهان هستى ـ به اذنالهى ـ تأثیرگذار باشد.

در اینجا مناسب است سخنى شیوا و دقیق از استاد شهید مرتضى مطهرى درتبیین سخنى که ذکر شد، بیان گردد. ایشان چنین مى‏گوید:

زمانى که با اراده یک پیغمبر یا ولى خدا، کارى خارق‏العاده انجام مى‏گیرد،شرایط عوض مى‏شود. یعنى یک روح نیرومند و پاک و متصل به قدرتلایزال الهى، شرایط را تغییر مى‏دهد، و به عبارت دیگر، عامل و عنصرخاصى وارد میدان مى‏شود. در مورد تأثیر دعا و صدقه در دفع بلاها و غیرهنیز جریان از همین قرار است. در حدیث آمده است که از رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله سؤال شد با وجود اینکه هر حادثه‏اى که در جهان رخ مى‏دهد به تقدیر الهى وقضاى حتمى او است، دعا و دوا چه اثرى مى‏تواند داشته باشد؟ در پاسخفرمودند: دعا نیز از قضا و قدر است.⁽²⁰⁾

ایشان همچنین مى‏گوید:

آیا ممکن است عالَم انسانى، در نظامِ عُلوى (یعنى عوالِم بالا) و علمى اثربگذارد و سببِ تغییراتى بشود؟ آیا علم ـ خدا تغییرپذیر است؟! آیا حکم خداقابلِ نقض است؟! آیا دانى مى‏تواند در عالى اثر بگذارد؟! جوابِ همه اینهامثبت است. بلى، علمِ خدا تغییرپذیر است، یعنى خدا علم قابل تغییر هم دارد.حکم خدا قابل نقض است، یعنى خدا حکم قابل نقض هم دارد. بلى دانىمى‏تواند در عالى اثر بگذارد، نظامِ سُفلى ـ و پایین‏تر ـ ، و مخصوصا اراده وخواست و عمل انسان، بلکه اختصاصا اراده و خواست و عملِ انسان،مى‏تواند عالَم عُلوى ـ و بالاتر ـ را تکان دهد و سببِ تغییراتى در آن بشود، واین عالى‏ترین شکل تسلط انسان بر سرنوشت است. اعتراف مى‏کنمشگفت‏آور است اما حقیقت است.⁽²¹⁾

سخن آخر درباره مبحث قضا و قدر، موضوع «بَداء» است که در واقع،ارمغانى بزرگ از ناحیه اهل بیت علیهم‏السلام براى انسان‏هاست.

بَداء به زبان ساده یعنى «اصل تغییرپذیرى تقدیرات الهى و اینکه هیچ یک ازامور عالم جز به تقدیر خداوند تحقق نمى‏یابد، و البته این تقدیر، حتمى نیست.»

ناگفته نماند که «بَداء» از آن دسته از اسرارِ الهى است که احدى را جز خدا،بدان راه نیست. چنانچه امام صادق علیه‏السلام فرمود: «همانا خداوند را دو علم است:1. علمِ نهفته و در خزانه که جز او کسى نداند و بَداء از این علم است.

2. علمى که خداوند به ملایکه و رسولان و پیغمبرانش تعلیم داده که ما آن رامى‏دانیم.⁽²²⁾

و در قرآن نیز که فرمود: «یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ؛ خداوند هرچه راکه بخواهد محو مى‏کند (گرچه ثبت شده بود) و هرچه را بخواهد ثبت مى‏کند ـ گرچه قبلاً ثبتنشده بود ـ و اصل و کتاب مادر، منحصرا نزد اوست». (رعد: 39) اشاره به همین مسئلهبَداء دارد.⁽²³⁾

حاصلِ سخن آنکه، با وجود «بَداء» موضوع ناامیدى و افسردگى از میانمى‏رود و منتفى مى‏شود و همواره آنچه درجلوه است، ستاره امید است؛ چونهمواره، احتمال تغییر شرایط موجود مى‏رود.

چنانچه حضرت سیّدالشهداء علیه‏السلام در دعاى عرفه این‏گونه زیبا و دل‏نشین بهاین موضوع اشاره فرموده که:

اِلهى اِنَّ اخْتِلافَ تَدْبیرِکَ وَ سُرْعَةَ طَواءِ مَقادیرِکَ مَنَعا عِبادَکَ الْعارِفینَ بِکَ عَنِالسُّکُونِ اِلى عَطاءٍ وَ الْیَأْسِ مِنْکَ فى بَلاءٍ.

خداى من! به درستى که اختلاف و دگرگونى تدبیرات و سرعت تحول تقدیراتتو، بندگان عارف تو را از توقف در عطا و یأس و ناامیدى در بلا باز مى‏دارد.

وَ بِیَدِکَ لا بِیَدِ غَیْرِکَ زِیادَتى و نَقْصى وَ نَفْعى وَ ضَرّى.

در اختیار داشتن سود و زیان مردم از سوى خداوند

خداوند نه تنها «زیادت» و «نفعى» را که نصیب آدمى مى‏گردد از سوى خودمى‏داند، بلکه «نقصان» و «ضرر» و «مصایبى» نیز که به انسان وارد مى‏شود به خود،منتسب مى‏داند؛ همان‏گونه که در قرآن، بدان اشاره فرموده است که:

وَ ما أَصابَ مِنْ مُصیبَةٍ فِی اْلأَرْضِ وَ لا فی أَنْفُسِکُمْ الاّ فی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهاإِنَّ ذلِکَ عَلَى اللّهِ یَسیرٌ. (حدید: 22)

هیچ مصیبتى در زمین و در شما اصابت نمى‏کند، مگر آنکه قبل از ایجادش درکتابى ثبت است، به درستى که این کار بر خداوند، آسان است.

و نیز در آیه دیگر مى‏فرماید: «ما أَصابَ مِنْ مُصیبَةٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ؛ هیچ مصیبتى رُخنمى‏دهد مگر به اذن خدا». (تغابن: 11)

و بالاخره در آیه دیگر مى‏فرماید: «قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسی ضَرًّا وَ لا نَفْعًا؛ بگو! من مالِکِنفع و ضرر خویش نیستم». (یونس: 49)

سنایى

به گفته خواجه شیراز:

حافظ

بنابراین، نفع و یا ضررى که به گمان ما از دیگران به ما مى‏رسد، در واقع ازطرف خداوند و به اذن و مشیَت او است.

سعدى

از ابن عباس نقل است که گفت: روزى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به من فرمود:

اى نو رسیده! کلماتى به تو مى‏آموزم ـ و آن اینکه ـ حریمِ خداى تعالى راحفظ کن که خداى‏تعالى حفظت کند. اگر مسئلتى دارى از خداى تعالىمسئلت کن، و اگر استعانت مى‏جویى از خداى تعالى استعانت جوى و بدان کهاگر همه امت اجتماع کنند تا نفعى به تو رسانند، نخواهند توانست، مگر آنکهخداوند مقدر نموده باشد. و اگر جملگى هم دست شوند تا ضررى به تورسانند، قادر به این کار نخواهند بود، مگر آنکه خداوند اراده فرماید.⁽²⁴⁾و⁽²⁵⁾