جهاد اکبر و وصال حضرت حق

 اللَّهُ یُجزیک: خدا تو را وصال [خود] پاداش دهد. (چون اژدهاى نفس را بکشى به خدا رسى).

مَرید:یعنی نافرمان، خبیث.

جفا: آزردن، سرکوب کردن با ریاضت.

صد هزاران خلق: این بیت در وصف موسى (ع) و مردان حق است.

اژدرهای او: در این‌جا عصای موسی است.

از رأی او: یعنی در اثر اندیشه و هوشیاری او.

( 1061) مردوار نفس را بمیدان جهاد و قتال بکش و بدان که خداوند جزاى وصل نصیب تو خواهد کرد . ( 1062) آن مرد چون اژدها را وارد هواى گرم و خوش نمود اژدها بناى سرکشى نهاد . ( 1063) و آن فتنه‏ها که گفتیم بلکه صد مرتبه بالاتر از آن را بر پا کرد . ( 1064) تو انتظار دارى که این اژدهاى نفس را با وقار و با وفادارى ببندى و نگهدارى و هیچ زحمتى متحمل نشوى؟ . ( 1065) این آرزو را هر آدم پستى نمى‏تواند بکند موسى لازم است که اژدها را مطیع کرده بهر راه که مایل باشد بکشاند . ( 1066) صد هزار نفر از مردم در فرار از اژدهاى او براى او کشته شد .

مولانا می‌گوید: مردانه با نفس امّاره‌ات جهاد و مقابله کن (جهاد اکبر) تا پروردگار، وصال خود را به عنوان پاداش این نبرد به تو بدهد. مولانا می‌پرسد: آیا می‌خواهی نفس را بدون زدن و آزار دادن آرام نگه‌داری؟ آرام نگه‌داشتن نفس و غلبه بر او کار مردان حق است. بدون تحمل ریاضت به سر کوفتن این اژدها و به فرمان در آوردنش امکان پذیر نیست.

نفس اژدها وفرعون درون است

 آلت فرعون: یعنی قدرت دنیایی.

به امر او آب جو مى‏رفت: اشارتى است بدان چه در قرآن کریم است از سخن فرعون:« أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ اَلْأَنْهارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی» آیا ملک مصر از آن من نیست و این جوى‏ها که از زیر [قصر] من روان است.»[1] فرعون گفت من براى شما خدایى جز خود نمى‏دانم.[2] «چون این سخن بگفت رود نیل خشک شد خلق در پیش او جمع آمدند و گفتند اگر تو خدایى رود نیل را روان کن... به غارى در شد و توبره اسب در گردن انداخت و روى بر خاک نهاد و سر بر زمین زد و گفت من مى‏دانم که تو خداى بر حقى... مرا پیش خلق رو سیاه مکن... سر برداشت نظر کرد رود نیل را بدید که روان گشته... پس فرعون رو به قوم کرد که و هذه الانهار...»[3]

 صَقر: (معرب چرخ) هر مرغ شکارى، باز، شاهین، و جز آن.

پشه صقر گردیدن: ناتوانى توان یافتن. (آن که از هر سو آزار مى‏بیند چون مال و جاه یابد دیگران را آزار رساند).

اژدها در برف فراق داشتن: استعاره از خوار ساختن نفس و بدان بى‏اعتنا بودن و به ریاضت خو دادن.

به خورشید عراق کشیدن: استعاره از توجه کردن به نفس و پروراندن آن را.

مات کردن: کنایه از مغلوب ساختن، مجال حرکت ندادن.

آمن: ایمن، در امان.

صِلات: جمع صلة: پیوند کردن یا پاداش دادن، نفس را مغلوب ساز که در خور دوستى و عنایت نیست ویا اهل نماز نیست.

خفاش: منظور از "خفاش" نفس است.

مرده ریگ: استعاره از نفس. و صفت «مرده ریگ» برای تحقیر و سرزنش می‌آید؛ معنای کلی این است که اگر شهوت قوت بگیرد، نفس نیز به جنب‌وجوش می‌آید.

( 1053) هان آگاه باش که نفس تو اژدها است او کى مرده بلکه از غم بى‏اسبابى افسرده است‏ . ( 1054) اگر او هم اسباب فرعونى پیدا کند و آن طور امرش جارى باشد. ( 1055) دعوى فرعونى نموده راه صد موسى و صد هارون را مى‏زند. ( 1056) این اژدها از شدت فقر و احتیاج بصورت کرم کوچک در آمده و گرنه یک پشه با داشتن مال و جاه مرغ شکارى مى‏گردد . ( 1057) اژدها را در برف فراق مال و جاه نگه دار و زیر آفتاب عراق نبر . ( 1058) تا اژدهاى تو افسرده و منجمد گردد و گرنه اگر از سرما نجات یابد تو یک لقمه او خواهى بود . ( 1059) نفس خود را مات کن تا از مات شدن ایمن باشى باو رحم نکن که اهل نماز و دعا نیست‏ . ( 1060) وقتى شعاع آفتاب شهوت بتابد این خفاش میراث مانده تو پر مى‏گیرد .

مولانا پس از نقل داستان مارگیر شروع می‌کند به نتیجه‌گیری و می‌گوید: نفس امّاره تو نیز اژدهاست. اژدهای نفس اگر زمینه مساعد پیدا کند، مانند فرعون می‌شود و در برابر حق می‌ایستد. انسان نیز مانند فرعون از روی خودبینی مدعی می‌شود که آب در جویبار به فرمان من جریان می‌یابد. این مطلب اشاره دارد به مضمون آیه شریفه سوره زخرف که فرعون خود را می‌ستاید، زیرا که رود نیل از زیر کاخ او می‌گذرد: و فرعون در میان قوم خویش بانگ همی زد و گفت: ای قوم! مگر سرزمین مصر و این جویبارها از آن من نیست که به فرمان من، بی‌فتور رود، آیا نمی‌اند‌یشید؟ نفس اماره تو بنیاد فرعونی درمی‌اندازد و با صد موسی و صد هارون به مخالفت برمی‌خیزد. غرور مال و مقام پشه‌ای را به عقاب (صقر) تبدیل می‌کند. پس به نفس اماره فرصت تاخت‌و‌تاز نباید داد. «خورشید عراق» عاملی است که نفس را بیدار و مسلّط می‌کند «خورشید شهوت» نیز عامل مسلط شدن نفس است. بنابراین نفس اماره را روبه‌روی خورشید عراق قرار نده تا یخ‌زده بماند، زیرا اگر نجات یابد، تو را یک لقمه می‌کند. نفس اماره اهل نماز نیست و شایسته صله و لطف نیست. در مقابل تشبیه نفس به اژدها، شهوت هم به خورشید تشبیه شده است.

ادامه داستان مارگیر

 زَحیر: به مجاز: رنج، سختى.

هنگامه: جمعیت مردم، انبوه مردمان.

بُو العَجَب: یعنی شگفت‌انگیز.

خام ریش: کنایه از احمق، بى‏خرد. (همه چون مارگیر فریب خوردند).

مُنتَشر: پراکنده.

خلق منتشر: یعنی مردم پراکنده در جاهای مختلف شهر. 

کدیه: گدایی، دریوزگى.

توزیع: پخش کردن. پخش کردن مالى که براى صدقه دهند.

ژاژخا: بى‏هوده گو، پر گو. ولى در این بیت به معنى بى‏کاره، ولگرد، و مانند آن به کار رفته است، هر چند با معنى اصلى هم بى‏ارتباط نیست.

پشت پا بر پشت پا حلقه نشستن: در چنین مجلس‏ها معمولاً چهار زانو یا دو زانو مى‏نشینند و در هر دو صورت روى یک پا بر پشت پاى دیگر قرار مى‏گیرد، و تصور اینکه چگونه پشت پا بر پشت پا قرار مى‏گیرد مفهوم نشد مگر آن که بگوییم از انبوهى هر یک پشت پاى خود را به پشت پاى دیگرى حلقه کرده، که آن هم دور مى‏نماید.

( 1029) القصه مارگیر با صد زحمت و رنج مار را مى‏کشید و مى‏برد . ( 1030) ببغداد رسید و براى اینکه در چهار راه هنگامه بر پا کندو ( 1031) لب شط آمد و در آن جا معرکه گرفت و غلغله در شهر بغداد افتاد . ( 1032) که یک مارگیرى اژدها آورده و شکار عجیب و غریبى کرده‏ . ( 1033) صد هزاران بى‏خرد که چون خود او ابله بودند در اطراف معرکه جمع شدند . ( 1034) خودش و مردم منتظر بودند که جمعیت بیشترى جمع شوند . ( 1035) و تماشائیان معرکه زیادتر شده درویش بیشتر بتواند گدائى کرده از مردم پول جمع کند . ( 1036) صد هزار از مردم بى‏کار و بى‏هوده جمع شده پشت به پشت ایستادند . ( 1037) از زیادى جمعیت و ازدحام مردم زن و مرد مخلوط شده و متراکم گشته قیامتى بر پا کرده بودند .

 حراقه:یعنی وارد معرکه شد. تماشاگران نیز برای بهتر دیدن، گردن می‌گشیدند. حُرّاق، نیکلسون آن را پارچه نیم سوخته معنى کرده که براى آتش زنه به کار رود اما پارچه نیم سوخته اینجا مناسبتى ندارد مى‏توان گفت مقصود پارچه کهنه‏اى است که روى مار کشیده بود و چون مارگیر به سر وقت آن مى‏رفت و آن را مى‏جنبانید حاضران گردن مى‏افراشتند و بانگ بر مى‏داشتند.

گلو کشیدن: فریاد بر آوردن (از شکفتگى).

زَمهَریر: سرماى بسیار سخت، شدت سرما.

رسن‌های غلیظ: ریسمان‌های کلفت.

حفیظ: نگاهبان، مراقب که همان مارگیر است.

اخلاط سرد: یعنی سرمازدگی و حالت انجماد.

از شگفت: یعنی درحالی‌که شگفت انگیز می‌نمود.

چاقا چاق: (اسم صوت) طراق طراق، آوازى که از شکستن چیزى بر آید. اژدها بر اثر سر و صدای بلند مردم خشمگین شد و بندها را پاره‌پاره کرد و هر تکه از بندها به جایی می‌افتاد و چق چق صدا می‌کرد.

سکستن: گسستن.

حَجّاج: حجاج بن یوسف ثقفی، حاکم ستمگر دوره اموی.

خویشتن بر استنى پیچید: گویند اژدها چون جاندارى را به کام فرو برد خود را بر درختى یا ستونى پیچید تا استخوان آن که فرو برده خرد شود و هضم گردد.

همهْ اجزای عالم دارای حیات ،استعداد وشعورند(ادامه)

 جان جمادان: نیرویى که خدا در آنان نهاده است و بدان نیرو تسبیح مى‏گویند.

فاش تسبیح جمادات آیدت: اشاره دارد به آیه واقعه در سوره بنى اسرائیل که مى‏فرماید:« وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً » یعنى چیزى در عالم نیست مگر اینکه خدا را تسبیح مى‏گوید تسبیحى که آمیخته بحمد خداوند است و لیکن شما تسبیح آنها را نمى‏فهمید و بى‏شبهه خداوند بردبار و آمرزنده است.[1]

قندیل: استعارت از نور درونى که موهبت الهى است بر بنده.

غَىّ: گمراهى.

اعجمى: کنایه از نادان است.

( 1020) چون شما بطرف جماد شدن و افسردگى سیر مى‏کنید کى ممکن است محرم جان جمادات شوید . ( 1021) از افسردگى و جمودت گذشته بعالم جان برو و غلغله اجزاء جهان را بگوش جان بشنو . ( 1022) که آشکارا صداى تسبیح گفتن جمادات بگوشت رسیده و وسوسه تأویل‏هایى که براى تسبیح جمادات مى‏کردى از تو زایل شود . ( 1023) چون‏ جان تو براى دیدن چراغى ندارد از این جهت است که تسبیح جمادات را تأویل مى‏کنى‏ . ( 1024) و مى‏گویى که غرض تسبیح ظاهرى نیست و اگر کسى دعوى دیدن و شنیدن آن را بکند خیال است و گمراهى‏ . ( 1025) بلکه بیننده که آن را مى‏بیند بر اثر عبرت تسبیح گو مى‏گردد. ( 1026) پس چون او باعث تسبیح گفتن شده مثل این است که خود تسبیح گفته است‏. ( 1027) تأویلى که معتزله مى‏کنند این است راستى واى بر کسى که نور حال ندارد. ( 1028) وقتى آدمى از حس بیرون نیامده باشد فهمش از تصویر غیبى عاجز خواهد بود .

روی سخن با کسانی است که با معیارهای مادی و موازین این جهان محدود می‌خواهند اسرار عالم معنا را دریابند. «سوی جمادی می‏‏روید»، یعنی در موازین این جهان محدود هستید و«جان جمادان» همان رابطهْ آنها با حق است که ما درک نمی‏‏کنیم. از این عالم ماده به عالم «جان‏ها» روی آورید تا ببینید که «اجزای عالم» در ذکر حق چه سر و صدا وغلغله‌ای دارند. «تأویل» در کلام مولانا، یعنی شرح و استنباط از کلام حق چنان‌که موافق تمایلات ما باشد. این گونه تأویل، گمراهی و «وسوسه» است. مولانا می‏‏گوید: اگر تسبیح جمادات را بشنوی، دیگر به تأویل روی نمی‏‏آوری و گمراه نمی‏‏شوی، اما برای ادراک تسبیح جمادات، باید «جان تو» به نور حق روشن باشد و این «بینش» را از «قندیل» نور حق به دست آوری. مولانا عقیده معتزله را نقل می‏‏کند. (به پیروان واصل‌بن‌عطا، معتزله می‌گویند. این فرقه، مشاهدهْ عالم غیب را در این جهان ناممکن می‏‏شمارند) به نظر مولانا، چون حس باطن ندارند، مانند اهل ظاهر فقط چیزی را می‌پذیرند که با حواس ظاهر قابل درک است. مولانا در این سه بیت تأویل‏های اهل حس یا معتزله را بازگو می‌کند: غرض از تسبیح جمادات، تسبیح ظاهر و قابل شنیدن نیست.اگر کسی «دعوی» کند که عالم غیب را مشاهده می‏‏کند، خیال گمراهانه‌ای است. تا ما در این دنیا هستیم آن جهان را نمی‌بینیم و فقط از این جهان عبرت می‏‏گیریم و از طریق این عبرت‌ها آن جهان را می‌شناسیم و «تسبیح خوان» می‌شویم. همین عبرت‌ها و اشارات پروردگار ما را به تسبیح‌گفتن می‏‏خواند. این خود مانند تسبیح‌گفتن است. به عبارت دیگر، یاد خدا کافی است. مولانا معتزلی‏ها را همانند کسانی می‏‏بیند که نور حال ندارند؛ یعنی در باطن آنها روشنی و اردات قلبی نیست. او می‌گوید: انسانی که از مرتبه حس مادی بالاتر نرفته باشد، با «تصویرعالم غیب» آشنایی نمی‏‏یابد.

همهْ اجزای عالم دارای حیات ،استعداد وشعورند(ادامه)

 چون از آن سوشان فرستد...: چون از عالم معنى بدین عالم در آید و به صورتى مصور شود.

لحن داودى: اشاره است به آیهْ شریفهْ:« وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلاً یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَ اَلطَّیْرَ»: و همانا داود را از سوى خود فضیلتى بخشیدیم. اى کوه و پرندگان ذکر خدا گویید با او.[1]

جوهر آهن: اشاره است به آیهْ شریفهْ «أَلَنَّا لَهُ اَلْحَدِیدَ»: و آهن را براى او نرم کردیم.[2]

باد حمّال سلیمان: اشاره است به آیهْ شریفهْ «وَ لِسُلَیْمانَ اَلرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ»: و براى سلیمان باد را [مسخر کردیم‏] رفتن آن به بامداد یک ماه و شبانگاه آن یک ماه.[3]

 بحر با موسى: اشاره است بدان چه در قرآن کریم است« أَنِ اِضْرِبْ بِعَصاکَ اَلْبَحْرَ»: که بزن به عصاى خود دریا را.[4]

ماه با احمد: اشاره است به معجزه رسول اکرم (ص) و شکافته شدن ماه به اشاره حضرتش:« اِقْتَرَبَتِ اَلسَّاعَةُ وَ اِنْشَقَّ اَلْقَمَرُ. وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ»: نزدیک شد قیامت و شکافته شد ماه و اگر نشانه‏اى را بینند روى بر گردانند و گویند جادویى مستمر است.[5] مفسران آن را به معجزى از معجزه‏هاى رسول (ص) تعبیر کرده‏اند که کافران قریش از او خواستند. رسول (ص) به ماه اشارت کرد و ماه به دو نیم شد.

نار و ابراهیم: اشاره دارد به آنچه در سوره انبیا در این رابطه آمده است.[6] نگاه کنید به: شرح بیت 551 / د /1.

خاک قارون را...: برگرفته از قرآن کریم است:« فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ اَلْأَرْضَ فَما کانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اَللَّهِ وَ ما کانَ مِنَ اَلمُنْتَصِرِینَ»: پس او و خانه او را به زمین فرو بردیم و گروهى را نداشت که او را برابر خدا یارى کند و از پیروز شونده‏ها نبود.[7]

 اُستُن حَنّانه: نگاه کنید به: شرح بیت 2124 / د /1.

رَشَد: رستگارى، هشیارى، و کنایه از ناله‏اى است که آن ستون سر داد.

سنگ بر احمد سلامى مى‏کند: اشاره است به یکى از معجزه‏هاى رسول (ص): «مَا استَقبَلَهُ جَبَلٌ و لا شَجَرٌ إلاَّ وَ هُوَ یَقُول السَّلامُ عَلَیکَ.»[8] و نیز حدیث جابر «کُنتُ إِذا مَشیتُ فِى شِعابِ مَکَّةَ مَعَ مُحَمّدٍ (ص) لَم یَکُن یمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لا شَجَرٍ إلاَّ قالَ السَّلامُ عَلَیک یا رَسُولَ اللَّه.»[9] ویا به این روایت اشاره دارد که سنگریزه ها در دسا ابو جهل به نبوّت پیامبر گواهی دادند. (نگاه کنید به: شرح بیت 2165 / د /1.)

کوه یحیى را پیامى مى‏کند: در المنهج القوى آمده است: «از رسول (ص) روایت است که فرمود: سنگى را در مکه مى‏شناسم که بر من و بر یحیى سلام مى‏کرد هنگامى که از یهود گریخت، و نزدیک شد او را بگیرند، آن جا کوهى بود گفت یحیى به سوى من بگریز تا تو را درون خود نهم. یحیى بر آن اعتماد نکرد».

( 1013) اگر جمادات را از آن سو و از آن وجهه که رو بحق دارد بسوى ما بفرستد عصا در پیش ما اژدها مى‏شود . ( 1014) کوه‏ها هم لحن داود شده آهن در کف موم مى‏گردد . ( 1015) باد بار بر سلیمان گردیده دریا با موسى سخندان و سخنگو مى‏گردد . ( 1016) ماه اشاره حضرت محمد (ص ع) را مى‏فهمد و بدونیم مى‏گردد و آتش براى حضرت ابراهیم بدل به گلستان مى‏گردد . ( 1017) خاک چون مار قارون را فرو مى‏برد و ستون حنانه چیز فهم شده از فراق پیغمبر خدا مى‏نالد . ( 1018) سنگ با حمد (ص ع) سلام مى‏کند و کوه به یحیى پیام مى‏فرستد . ( 1019) (جمادات بزبان حال مى‏گویند) ما مى‏شنویم و مى‏بینیم و خوش هستیم ولى براى شما نامحرمان جمادى بیش نبوده ساکت و خاموشیم‏ .

مولانا گفت: جماد هم جان دارد، اما در نظر ما مرده است. اکنون می‏‏گوید: اگر خدا بخواهد که جماد را بفرستد تا ما را با عالم معنا آشنا کند، همان جماد مثل عصای موسی اژدها می‏‏شود. کوه که به ظاهر مرده و خاموش است، با داوود آواز می‏‏خواند و آهن سخت نرم می‏‏شود، چنان‌که در دست داوود نرم شد. باد از سلیمان فرمان می‌برد. دریا سخن موسی را می‌فهمد و برای او و یارانش ره می‏‏گشاید. ماه به فرمان و اشاره رسول| دونیمه می‏‏شود. آتش بر ابراهیم گلستان می‏‏گردد. خاک به دعای موسی قارون را فرو برد و نابودکرد و ستون مسجد از دوری پیامبر زاری می‏‏کند و بیداری خود را نشان می‏‏دهد. سنگ‌ریزه‏ها در دست ابوجهل به نبوّت پیامبر گواهی دادند. کوه به حضرت یحیی پیام می‏‏دهد و او را در خود پنهان می‏‏کند. بنابراین، جمادات در خطاب به انسان‏های عاری از معرفت، با زبان حال می‏‏گویند: ما به قدرت حق، شنوا و بیناییم و اگر کسی «نامحرم» نباشد، می‏‏بیند که حقایق عالم معنا را درک می‏‏کنیم. ما با شما نامحرمان عالم معنا خاموش و بی‌نطق هستیم. این کلام مولانا مستفاد از آیهْ ‌شریفه سوره «اسراء» است: و هر موجودی تسبیح و حمد او می‌گوید، ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید و او بردبار و آمرزنده است.