جهانِ پرتکاپویِ معرفت

 رافض: در لغت ترک کننده، واگذارنده، و در این بیت در معنى رانده، ترک کننده و برون شونده است.

آخرچیان: معنى لغوى آن معلوم است، و در این بیت کنایه از موکلان و حافظان است که از جانب پروردگار بر نفوس گمارده‏اند که:« إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ».[1] و نیز آیه:« لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اَللَّهِ»: براى او (آدمى را) فرشتگانى است از پیش رو و از پس وى که او را به فرمان خدا نگاه مى‏دارند.[2]

تهدیدات نفس: نگرانی‌های این جهانی است که نفس، آنها را در نظر سالک بزرگ می‏کند و او را به خود مشغول می‏سازد و از حق دور می‏نماید.

 مولانا می گوید: در این جهانِ پرتکاپو، هم اسیران قید زمان به ریسمانی خاص بسته شده‏اند و هم فارغان از قید زمان. هر انسانی ـ مؤمن و چه غیر مؤمن ـ به مرتبه‌ای از مراتب معرفت و شناخت وابسته است. در این جهان پر جنب و جوش مادی، هر یک از دنیا‌پرستان را در آخور شناخت خود بسته‏اند و بر هر مرتبه‌ای از مراتب انسان‌ها‌ مأموری گماشته‏اند که هیچ‌کس بدون اجازه و یا دستور او نمی‏‏تواند مرتبهْ خود را ترک گوید و به مرتبه‌ای که دلش می‏خواهد برود. اشاره به آیه شریفه سوره« ق » دارد: گفتاری بر زبان نراند جز آن‌که نگاهبانی آماده به نزد اوست. نیز به آیه سوره طارق: نیست هیچ کسی جز آن‌که بر او فرشته‌ای نگهبان گمارده شده.

هرگاه کسی از روی هوا و هوس ریسمان مخصوص خود را پاره کند و سر از طویلهْ دیگران درآورد بلافاصله آخورچیان چابک حق (فرشتگان نگهبان بر عالم) گوشهْ افسار او را می‏گیرند و او را به مرتبهْ قبلی‌اش باز می‏گردانند؛ یعنی اگر کسی بی‏مقدمهْ لازم و شایسته و از روی هوی و هوس بخواهد به مرتبهْ نیکان و مقام بزرگان درآید و خود را در صف آنان جا بزند، فرشتگانِ نگهبان، او را رسوا می‏کنند و دوباره به مرتبه نازل قبلی‌اش باز می‏گردانند، زیرا «تکیه بر جای بزرگان نتوان زد به گزاف».

در یک جمع بندی از آنچه تاکنون گذشت، می توان گفت: نخستین امری که مولانا بر آن تاکید ورزیده این که همراهى با مردان کامل، موجب کمال و سالک را از حقیقت‏هایى آگاه می نماید.

دیگر آن که صحبت مردان خدا سالک را از خود و زمان و آن چه بسته به عالم ظاهر است مى‏رهاند، و به دنیاى بى‏رنگى و بى‏تَعیّن مى‏کشاند تا آن جا که محرم حق مى‏گردد. دیگر آن که به امر خدا در آدمى قوتى به ودیعت نهاده شده که او را از نیک و بد ‏آگاه مى کند و با آن نیرو مى‏تواند از دو راه خیر و شر هر یک را که به خواهد بگزیند. چه بسا انسان آن قوت یا حافظ را از خود مى‏بیند درحالى که چنین نیست و مؤید آن کلام ربّ العالمین است که :« وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ. کِراماً کاتِبِینَ. یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ»: و همانا بر شما نگهبانانى است گرامى که کردارتان را مى‏نویسند و از آن چه مى‏کنید آگاه‏اند.[3] سپس مولانا غافلان را متنبّه مى‏سازد که اگر فرشتگان حافظ را نمى‏بینى از روى اثر، آنان را بشناس. اختیارى که قدرت پروردگار بى‏اختیار تو در تو به ودیعت نهاده است از حافظان توست که بر تو موکّل‏اند، و تو را از ارتکاب منهیات مى‏ترسانند و تو آن را تهدید نفس مى‏شمارى.

          او همى‏پنداشت کایشان در همان               وهم و تخویف‏اند و وسواس و گمان‏

          که بودشان لرزه و تخویف و ترس             از توّهم‏ها و تهدیداتِ نفس‏

1724- 1723/ د / 3.

مراقبه و سیر در عالم معنا 

 آن گروه مجتبی: برگزیدگان حق.

ساعت: در این بیت‏ها کنایه است از مقید به وقت بودن که نشانه توجه به عالم ظاهر است.

تلوین:آثار رنگارنگ حیات مادی و دل‌بستگی و اثر‌پذیری از آنها‌ست.

جلوه‏های هفت‌گانهْ حق، سخن دقوقی را تأیید کردند. اکنون آنها با دقوقی به مراقبه و سیر در عالم معنا می‌نشینند. سالک باید در مراقبه، «از خود جدا» و از هرچه جز پروردگار بی‌خبر باشد. دقوقی می‌گوید: روح من از محدودیت زمان آزاد شد و اگر ما گذشت زمان را احساس نکنیم پیر نمی‏‏شویم. واصلان به حق در وجودشان پیری و پژمردگی راه ندارد. ما از گذشت زمان بیم داریم و مرگ تن را پایان همه چیز می‏دانیم. برای حفظ این حیات مادی هر رنگی می‏پذیریم و این حیات مادی نیز رنگ پیری و فرسودگی بر ما می‏زند. اگر برای مدت کوتاهی از این بیم زمان و دنیای محدود بیرون بیایی، صحبت «چونی و چگونگی و چیستی» کنار می‌رود و محرم اسرار غیب می‏شوی. «ساعت»، موجود مقید به عالم ماده است که «بی زمانی» و خارج بودن از قیدهای مادی را درک نمی‏‏کند و اگر بخواهد چیزی فراتر از این هستی بداند، قادر نیست و فقط دچار تحیر می‏شود.

آگاهی اولیای خدا از ما فی الضمیر(ادامه)

 دورِ ز‌من: یعنی گذشت زمان. در این‌جا یعنی آن‌چه از آغاز این واقعه دیده است.

صحبت: همنشینى، همراهى، و از «صحبت انگور و خاک» مقصود زمان و مدت است.

دانهْ پر مغز: همان روح مستعد است .

خاک دژم:تیره، تن و زندگی مادی است.

قبض : گرفتگی و تنگی دل سالک به دلیل قهر حق است، یا در اثر نامرادی از وصول به حق می‌باشد.

بسط: به عکس قبض، گشودگی خاطر در اثر عنایت حق و ذوق معرفت است.

دانه‌ْ پرمغز را خاک دژم: دانه تا در خاک نرفته در هم و بسته است. چون در خاک رفت و مدتى در خاک ماند و رطوبت دید، گشاده مى‏شود. هم صحبتى کاملان نیز موجب کمال است.

سر کردن: به نشانه موافقت سر فرود آوردن.

تف دل خاستن را به دو معنى مى‏توان گرفت: از موافقت آنان آتش شوقم افروخت. غم از دل رفت.

مردان حق پیشنهاد می‏کنند که دقوقی پیش‌نماز باشد، اما او در حیرت است و سؤال‌هایی دارد: «لیک یک ساعت»، اما یک ساعت به من مهلت بدهید. مولانا مصاحبت مردان حق را مانند شرایط مساعد طبیعت و تأثیر آن بر دانه و خاک می‏بیند. اگر روح مستعدی باشد، از خاک تن انگوری می‏روید. روح از روی «کرَم» و بزرگواری با تن می‏آمیزد اما به سوی عالم معنا در حرکت است. «خویشتن»، مرتبهْ نفسانی و مادی‌گرای این روح است و این «خویشتن» در طول زندگی مادی باید «محو» شود تا چیزی از جنبه نفسانی باقی نماند. «رنگ و بو و سرخ و زرد»، همان ظواهر حیات مادی است که با محو نفس از میان می‏رود و روح آزادانه به راه حق ادامه می‏دهد.

مولانا می گوید: آن خویشتنی که خود را محو کرد، همیشه در حال بسط است و سیرالی‌الله دارد. دقوقی می‏گوید: «این خویشتن»، چون خود را در برابر اصل و مبدأ هستی محو کرد جنبهْ مادی او از میان رفت و جلوه‌گاه عالم معنا و حقیقت حق گردید، هرچند که در ظاهر ممکن است حیات مادی داشته باشد. دقوقی می‌گوید: آن هفت تن ابدال یا ابرار، به نشانهْ تأیید من سرتکان دادند و با تصدیق آنها سوز دل من از میان رفت و دلم آرام گرفت.

هفت مرد شدن آن هفت درخت

آگاهی اولیای خدا از ما فی الضمیر

 قَعدَه: نشستن. و «قِعده» نوع نشستن است.

ارسلان: (ترکى) یعنی شیر و در این‌جا مرد حق، کنایه از مردان با هیبت.

چه دارند از جهان: یعنی آیا وجود صوری و مادی دارند؟

انتباه:یعنی در کمال توجه و هوشیاری (از روى آشنایى به حرمت آنان).

از فرود نگریستن: زیر چشمى نگاه کردن. در آن کنایتى است که آن ابدال از نشناختن دقوقى آنان را تعجب کردند و این شگفتى را به یکدیگر نمایاندند.

تحیُّر: یا حیرت، ناشى از فرط معرفت و غلبه شهود جمال است. دلى که در تحیر با خداست، آگاه از همه جاست.

در تحیر با خداست: یعنی در سیرالی‌الله به منزل حیرت رسیده است.

سوى حقایق شکفتن: متوجه عالم معنى بودن و به ظاهر ننگریستن.

استغراق: در لغت به معنى فرو رفتن است در آب یا در مایعى. و در اصطلاح عارفان آن است که دل عارف چنان متوجه حق گردد که به دیگرى و به خود توجه نکند.

بار دیگر جلوه‏های عالم معنا، کاملاً به عالم صورت می‏آیند و هفت مرد می‏شوند و خدا را عبادت می‌کنند. دقوقی می‏گوید: اینها که قبلاً مرا ندیده بودند، چگونه اسم مرا می‏دانستند و آن‌چه در ضمیر من گذشت فهمیدند و زیرچشمی درحالی‌که سرشان پایین بود یک‌دیگر را نگاه کردند؟! باز دقوقی اشکال دیگری دارد که اگر اهل حقیقت‌اند، لفظ اسم مرا برای چه می‏دانند؟ یکی از آنها در جواب اشکال دقوقی می‌گوید: اگر اولیای حق اسم کسی را ندانند از ندانستن نیست، در اثر آن است که گاه مرد حق، غرق در دریای حق است و به عالم صورت و لفظ نمی‏‏آید. چنان که بارها اشاره شد ، سالک گاه چنان مستغرق می شود که از آن چه پیرامون اوست بى‏خبر مى‏ماند. دقوقى در شگفت است که این ابدال چگونه او را شناختند و از درون او آگاه بودند نیز او را به اسم خطاب کردند حالى که اسم نشانى است ظاهرى براى نمایاندن مُسَمّى و توجه به اسم بالعرض است نه بالذات و آنان او را آگاه مى‏سازند که ولى حق به معانى و اسماء هر دو توجه دارد اگر گاهى به ظاهر توجهى نمى‏کند به خاطر استغراق است در ذات حق. لیکن در این مرحله که با دقوقى در گفت و شنودند، در چنان حالتى نیستند.

یک درخت شدن آن هفت درخت 

تعیّنات همه آیینه و حق جلوه‏گر است            

 ساز کردن: یعنی به صف ایستاده و نظم گرفته است. آراستن، به پا داشتن. نظر به آیهْ سورهْ الرحمن دارد: «الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ»:خورشید و ماه با حساب منظّمى مى‏گردند،[1]

النَّجمُ و شَجَر: «وَ اَلنَّجْمُ وَ اَلشَّجَرُ یَسْجُدانِ.»:خورشید و ماه با حساب منظّمى مى‏گردند،[2] نجم را بعض مفسران گیاه بى‏ساقه معنى کرده‏اند.[3] و بعضى گفته‏اند ستاره است. ستاره و درخت هم خدا را سجده می‏کنند. درخت‌ها خم و راست می‏شوند، روشن از نور معرفت و آگاهی به عالم غیب.

با فروز: یعنی روشن از نور معرفت و آگاهی به عالم غیب، روشن ضمیر.

چکیده مضمون ابیات عبارت است از: تعدد و وحدت ابدال، مثالى است براى طرز نگریستن حقیقت بینان به این عالم. آن گاه که به تعیّنات می نگرند کثرت را مشاهدت می کنند و چون تعیّنات را آینیهْ ذات احدیت گیرند، وحدت بینند. ولى محمد اکبر آبادى در توضیح این بیت‏ها رباعیى آورده است که نقل آن مناسب مى‏نماید[4]:

          اعیان همه آیینه و حق جلوه‏گر است             یا نور حق آیینه و اعیان صور است‏

          در چشم محقق که حدید البصر است             هر یک ز دو این، آیینه آن دگر است‏