مثال رنجور شدن آدمى به وهم تعظیم خلق و رغبت مشتریان به وى و حکایت معلّم 

 مثال رنجور شدن آدمى: تمثیلی که با این عنوان آغاز می شود، پیش از مثنوی در عیون الاخبار، الفُ لیلةٍ ولیله، وفردوس الحکمه، مشابه آن آمده است، ودر شرح نهج البلاغهْ ابن ابی الحدید نیز نظیری دارد.[1]

اجتهاد: کوشش، سختیى که نتیجه رفت و آمد به مکتب است.

تعویق: دراینجا یعنی تعطیل کردن.

دورى گرفتن: کنایه از تعطیل کردن کار. (چرا معلم بیمار نمى‏شود تا چند روز به مکتب خانه نیاید).

چونى تو زرد: چرا رنگت زرد شده.

غم نمودن: اظهار نگرانى و اندوه کردن.

تَواتُر: پى در پى. (چون سى کودک پى در پى معلم را گویند بیمارى، گفته آنان در ذهن او جاى مى‏گیرد).

مُستقر: جایگاه. مستقر یافتن: جاى گرفتن.

ذَکِى: باهوش.

گرداندن: دگرگون کردن.

عهد وثیق: یعنی پیمان.

غمّاز: یعنی سخن چین.

تفاوت عقل بشر: خرد خردمندان چون زیبایى زیبا رویان است. در بعضى بیش است و در بعضى بیشتر.

در زبان پنهان بودن: مرحوم فروزانفر مستند آن را فرموده‏ى امیر مؤمنان (ع) آورده است که: المَرءُ مَخبُوءٌ تَحتَ لِسانِهِ.[2]

مولانا برای بیان مقام والا و ارزش حقیقی صاحبان یقین، لطیفه‏ای را نقل می‏کند که چگونه شاگردان، معلمی ‏را که صاحب یقین نیست و با خیال و گمان زندگی می‏کند می‏فریبند. در این لطیفه، معلم نمونهْ مردمی است که یقین ندارند و با سخن این و آن دچار خیال و وهم می‏شوند.

جایگاه علم و ظن و صاحب یقین 

 یَمشِى سَوِیًّا مُستَقیم: راست قامت مى‏رود بر راه راست.

عَلى وَجهِه مُکِبّاً أو سَقیم: بر روى خود نگون سار یا بیمار. هر دو فقره گرفته از قرآن کریم است:« أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلى‏ وَجْهِهِ أَهْدى‏ أَ مَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»: آن که نگون سار بر روى مى‏رود راه یافته‏تر است یا آن که راست قامت بر راه راست مى‏رود.[1]

مستوی: یعنی هموار و درست.  

دین مستوى: دینِ درست، دین راست.

طاق: یگانه، منفرد، که از همگان ممتاز است.

جانِ طاق: یعنی روح بی‏مانند.

ظعن: یعنی دورشدن و کوچ کردن، رفتن از جایى به جایى، و مقصود واگذاردن و ترک گفتن است.

گمان از طعنشان : چنان که خواهیم دید اسرائیلیان بر داورى داود خرده مى‏گیرند. خرده گیرى آنان بر پایه علم ظاهرى است. مرد مستمند بى‏رضایت و اجازت خداوندِ گاو، گاو را مى‏کشد، اما داود به وحى الهى از حقیقت حال آگاه است و با علم الیقین قضاوت مى‏کند نه با علم نظرى یا علم تقلیدى. مولانا بارها از چنین علم‏ها به «ظن» تعبیر مى‏کند چرا که ظن را دو رویه است. بود که با واقع منطبق باشد و بود که خلاف واقع رود که« وَ إِنَّ اَلظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ اَلْحَقِّ شَیْئا»ً[2].

          هر گمان تشنه یقین است اى پسر             مى‏زند اندر تزاید بال و پر

          چون رسد در علم پس پَر پا شود             مر یقین را علم او بویا شود

4119- 4118/ د / 3

منظور از علم در این ابیات، علم الهی است و در مقابل این علم، مولانا غالباً «ظن» و «گمان» و کلماتی از این نوع را می‏آورد و منظورش علوم ظاهری و مباحث اهل مدرسه است که آن را «علم اهل حس» نیز می‏گوید. علم مردانِ واصل به حق، پیوسته به علم مطلق حق است و با یقین همراه است. به‌طور‌کلی منظور مولانا این است که انسان با علوم این جهانی، علوم اهل حس، علوم تقلیدی و مدرسه‌ای همیشه در ظن و گمان است و به حقیقت نمی‏‏رسد و آرامشِ حاصل از یقین را پیدا نمی‏‏کند. پس از آن که انسان از مرحلهْ ظن و گمان گذشت، راه را مستقیم و منظم طی می‏کند، نه «برروی به زمین خورده».

«قال و قیل» اشاره به بحث و جدل فرقه‏های مختلف است. انسانی که به مرتبهْ یقین می‏رسد کاری به این بحث‌ها ندارد. در چهار بیت بعد، مرد صاحب یقین را توصیف می‏کند که نه ستایش، او را مغرور می‏کند و نه نکوهش، او را نومید می‏سازد.

تسبیح موجودات

 مُسبِّح کردن: قدرت تسبیح دادن. برگرفته از قرآن کریم است: «وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ». [1]

          مر جمادى را کند فضلش خبیر             عاقلان را کرده قهر او ضریر

513 / د /1،( نگاه کنید به: شرح بیت 1020 / د /3)

سُنّى: در این عبارت کسى است که در کار و اندیشه، پیروى از سنّت رسول (ص) کند. گفتار و رفتار و تقریر او را به کار بندد.

أمرِ قُم: اشاره است به آیه: قُمْ فَأَنْذِرْ: برخیز و بترسان.[2] و در جمله «امر قم» نکته‏اى است و آن اینکه اگر سخن جبرى درست باشد، انذار معنى نخواهد داشت.

قدر: به دو معنى است یکى تفصیل قضاست که در علم خدا رفته است و دیگرى قدرت بنده. و پیروان این اندیشه را «قَدَریَّه» گویند و در اینجا معنى نخست مقصود است. (تقدیر ازلى چنین بود که اینان با هم مخالف باشند.) هر چند به معنى دوم هم مى‏توان گرفت. (جنگ این دو دسته بر سر قدرت داشتن یا نداشتن آدمى است).

لطفِ پنهان در قهر...: گاه خداوند بنده نافرمانى را نعمتى دهد مال یا جاه یا تندرستى، او پندارد که این نعمت او را نیک است، حالى که آن استدراج است که:« إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً»[3]. و گاه بنده را به سختى بیازماید و صبر او را ببیند تا بر رتبت او بیفزاید.

          گر ندیدى سود او در قهر او             کى شدى آن لطف مطلق قهر جو

          بچّه مى‏لرزد از آن نیش حجام             مادر مشفق در آن دم شاد کام‏

244- 243/ د / 1

شناخت لطف را در قهر و قهر را در لطف، همه کس نتواند چه آن خاص اولیاست.

مِحَکِّ جانى: درون روشن که تمیز سره از ناسره تواند داد.

با یک پر به لانه پریدن: یعنی باگمان نه با یقین . نگاه کنید به: بیت‏هاى بعد.

روی سخن به حضرت حق است: تو ای تمام هستی! حتی جمادات را به ستایش خود واداشته‌ای. هر یک فقط از تسبیح و عبادت خود آگاه است:

مولانا می‏گوید: جنگ فرقه‏های مختلف مذهبی به همین است که از تسبیح و حقیقت یک‌دیگر بی‌خبرند. در و دیوار هم در تسبیح‏اند، اما وقتی که دو انسان از دو فرقهْ مختلف، عبادت و تسبیح یک‌دیگر را درک نمی‏‏کنند، در و دیوار چگونه تسبیح یک‌دیگر، یا تسبیح دیگر موجودات را دریابند؟ مولانا می‏گوید: آن که تمامی ‏سنّت را به‌جا می‏آورد؛ و آن‌که جبری است و گناه و بی‌توفیقی خود را هم به حساب حق می‏گذارد، هر دو در تسبیح‏اند و به حق پناه می‏برند، اما تسبیح یک‌دیگر را در نمی‏یابند و قبول ندارند. «ضال»، یعنی گمراه. ‌«امر قم» اشاره به سورهْ مدثر است که پروردگار به پیامبرش فرمود: برخیز و اندرز بگو و هدایت کن و پروردگارت را بزرگ دار و جامه‌ات را پاک کن. منظور این است که به فرمان حق همه موظف به تسبیح و عبادت‌اند.

عذر گفتن نظم کننده و مدد خواستن 

 تقاضاگر: یعنی آن معانی جوشان در درون مولانا.

شاه غنی: پروردگار است.

نهادن (بر کسى): تحمیل کردن.

سِرّ: نهان، پنهانى.

زر در سر بخشیدن: استعاره از توفیق دادن.

تَجنیس: دو کلمه که در حرف‏ها یکى باشند و در معنى مغایر و آن را «جناس» نیز گویند، و تجنیس را نوع‏هاست.

مولانا قصه را رها کرده است ومی خواهد از معانی بلندی سخن بگوید که در درونش می جوشد، تقاضاگر درون مولانا که همان روح مولاناست، یا ندای حق در دل اوست به صورت یک کشش باطنی جلوه کرده است. این تقاضاگر، مانند جنینی در رحم حرکت دارد، می خواهد در قالب الفاظ بیرون بیاید. این کشش به هر حال متأثر از الهام حق است، ومولانا وقتی که به آن خطاب می کند، روی به حق دارد.معنی سخن مولانا این است که: ای حرکت معنوی در درون من! اگر می خواهی که این بحث معانی را به کمال برسانم، سهل گردان ، ره نما وتوفیق ده، واگر این کار را نمی کنی، پس تقاضا هم نکن. زیرا که من خود مفلسم، هرچه بگویم باید از الهام وعنایت حق در من پدید آید.

همانگونه که ملاحظه فرمودید، در داستان «تقاضاگرِ روزى بى‏رنج» خواندیم که روزىِ وى به خانه‏اش در آمد.

مولانا نیز همچون او به دعا مى‏ایستد و از خدا مى‏خواهد در پایان بخشیدن مثنوى یا پایان دادن آن چه را از معارف اسلامى در سینه دارد، او را یارى فرماید. اوست که گوید بگو، و هم اوست که باید او را توفیق دهد. بى‏خواست او و بى‏بخشش او هیچ کارى انجام نگیرد و هیچ علمى به متعلم املا نگردد.

دویدن گاو در خانه آن دعا کننده به الحاح، قال النَّبِیُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَ سَلَّم إنَّ اللَّهَ یُحِبُّ المُلِحّینَ فِى الدُّعاء زیرا عین خواست از حق تعالى و الحاح، خواهنده را به است از آن چه مى‏خواهد آن را از او

 إلحاح: سخت ایستادن در کارى، اصرار.

إنَّ اللَّهَ یُحِبُّ المُلِحِّینَ فِى الدُّعاء: خدا اصرار کنندگان در دعا را دوست دارد. مجلسى از مکارم الاخلاق آرد: قالَ النَّبِیُّ (ص) رَحِمَ اللَّهُ عَبداً طَلَبَ مِنَ اللَّهِ حاجَتَهُ وَ ألَحَّ فِى الدُّعاءِ اُستُجِیبَ لَهُ أم لَم یُستَجَب وَ تَلا هذهِ الآیةِ: أَدْعُوا رَبِّی عَسى‏ أَلاَّ أَکُونَ بِدُعاءِ رَبِّی شَقِیًّا.[1] و از امام صادق (ع) روایت است: إنَّ اللَّه کَره إلحاحَ النّاس بعضهم لبعض فى المسألة و أحبَّ لِنفسه.[2]

در بند: چفت یا کلون در.

کلید: ظاهراً مخفف کلیدان: آلت بست و گشاد در خانه.

قوائم:(قایمه‌ها)، دست و پای چهار پا را می‌گویند.

إهاب: پوست ناپیراسته، پوست خام.

( 1486) تا روزى وقت ظهر در حالى که مشغول دعا و زارى بود. ( 1487) ناگاه گاوى دویده با شاخ خود در را شکسته داخل خانه او گردید. ( 1488) گاو همین که داخل خانه شد مرد برخاسته دست و پاى او را بست‏. ( 1489) و سر او را بدون معطلى برید. ( 1490) و چون سرش را بدون تأمل برید سراغ قصاب رفت که زود و گرماگرم پوست گاو را هم بکند.

مردم، مؤمن روزی‌طلب را مسخره می‌کردند؛ امّا قاصد خدا آمد و روزی بی‌زحمت را برای او آورد. مرد مؤمن با وجود این همه نکوهش و تمسخر، دست از دعا و التماس برنمی‌داشت و کار او به جایی رسیده بود که شهره شهر شده بود که فلانی از انبان خالی پنیر می‌خواهد به دست ‌آورد. «این دعا می‌کرد با زاری و آه» بیانگر اصرار و الحاح و مداومت در دعاست و اشاره دارد به حدیث نبوی که فرمود: «انّ الله یحبّ السائل اللحوح؛ خداوند کسانی را که در دعا پافشاری می‌کنند، دوست می‌دارد. زیرا این توجه مداوم به حق، از آن‌چه به خاطرش دعا می‌کنیم، سودمند‌تر و بهتر است و ما را به حق نزدیک می‌کند.