او چو مرغى ...: یعنى اگر عشق بسوى عاشق التفات نکند او چون مرغى پر کنده است از آن جهت که پرواز نتواند یا در خود مى‏طپد همچنین عاشق بى‏عنایت عشق، سیرى در مدارج کمال نمى‏کند و پیوسته مضطرب و بر خویش لرزان است.

چون نباشد نور یارم : مقصود اینست که اگر التفات و عنایت معشوق نباشد وصول بمقام معرفت میسر نمى‏گردد زیرا محب صادق مراقب تجلى انوار یار است و هر چه بر دلش فائض مى‏شود از فیض معشوق است و اگر نور معرفت بر وى نتابد که مقتضى هوشیارى است، عاشق راه بجایى نمى‏برد و چنان مستغرق جمال مى‏گردد که نه خود را مى‏شناسد و نه دیگرى را و در هر دو حالت (بى‏خودى، هوشیارى) عاشق به اختیار خود نیست. و ظاهرا این مضمون برگرفته است از آیه‏ى شریفه: « یَوْمَ تَرَى اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْمُؤْمِناتِ یَسْعى‏ نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ»: یعنیروزی که مردان مؤمن وزنان مؤمن را می بینی که نورشان پیشاپیش آنان ودر سمت راستشان می شتابد.[8] « وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ.»: یعنی وبرای شما نوری قرار داد که با آن راه می روید.[9]

اگر نور هدایت معشوق نباشد، عاشق چگونه اطراف خود و پیش و‌پای خود را ببیند. اگر پروای او نباشد، هرگز عاشق نمی‌تواند به سوی او پرواز کند: «کشش چو نبود از آن سو، چه سود کوشیدن»

عشق، خواهد کین سخن بیرون بود : یعنی اگر کسی عاشق باشد، نمی‌تواند عشق را پنهان کند. درست مثل آینه‌ای که همه چیز را چنان‌که هست، نشان می‌دهد.

غمّاز: درخشندگی، انعکاس دهنده، جلوه گری.

آینه، غمّاز نبود:یعنی اگر عاشق، مانند آینه غمازی نکند و راز عشق را فاش نگوید، آینه وجودش صاف و روشن نیست و زنگاری از علاقه‌های مادی و حُب جاء و تعلق به ستایش خلق، او را از فاش گفتن حقیقت بازداشته است.مولانا می گوید : عشق حکم آینه دارد که در آن حالات و درجات استعداد هر عاشقى نمودار مى‏گردد چنان که صور محسوسات در آینه‏ى حسى و اگر بگوییم که عاشق آینه‏ى قدرت و تصرف و جلوه‏ى جمال معشوق است هم درست است .

آینه ات: کنایه از ضمیر پاک و تصفیه‏ى باطن است. تهذیب نفس و تصفیه‏ى باطن و زدودن خلقهاى زشت نزد عده‏اى از حکما و عموم عرفا شرط حصول معرفت است بدان سبب که علم و معرفت را از جنس اشراق مى‏دانند و بدین مناسبت ضمیر و درون آدمى را به آینه مانند مى‏کنند از آن جهت که صور علمى در آن منعکس مى‏شود و آینه تا پاک و صافى نباشد صورت را چنان که باید نشان نمى‏دهد و این معنى را مولانا در قصه‏ى چینیان و رومیان بیان کرده است. (مثنوى، د 1، ب 3467 ببعد). و نیز تا بنده صفات خود را محو نکند مظهر اسماء و صفات الهى نمى‏شود پس این زدایش که عرفا آن را «تخلیه » مى‏نامند در مدارج فناء وصف و قرب النوافل که مرتبه‏ى تبدیل صفات است نیز ضرورت دارد ، بیان این مضمون از گفته‏ى مولانا[10]:

            اندیشه را رها کن و دل ساده شو تمام             چون روى آینه که بنقش و نگار نیست‏

            چون ساده شد ز نقش همه نقشها دروست       آن ساده رو، ز روى کسى شرمسار نیست‏

            چون روى آهنین ز صفا این هنر بیافت            تا روى دل چه یابد کو را غبار نیست‏

ممتاز: جدا و منفصل.محتوای بیت برگرفته از آی?:« کَلاّ بل رانَ علی قلوبهم ما کانوا یکسبون»: یعنی چنین نیست بلکه آنچه کرده اند بردل هایشان زنگار نهاده است.[11]

 ( 31) اگر عشق را از عاشق بگیریم واى بحال او که چون مرغ بى‏بال و پرى خواهد بود. () ما با کمند عشق او بال و پر یافته و پرواز مى‏کنیم و همان کمند است که ما را بکوى دوست مى‏کشد. ( 32) اگر نور او جلو و عقب را براى من روشن نکند من از کجا پیش و پس و خوب و بد را درک توانم کرد.() نور او از چپ و راست از بالا و پائین مرا در بر گرفته و همین نور بر سر من تاج مرصع و بر گردن من طوق زرین است.

( 33) عشق مى‏خواهد که این اسرار نهانى آشکار شده و این راز درونى از پرده بیرون افتد اگر آئینه دل غماز نبوده و نتواند این نور مقدس را منعکس کند پس چیست و چه نقصى دارد. ( 34) آیا مى‏دانى آئینه دلت چرا انوار الهى را منعکس نمى‏کند و روشنى آن را ظاهر نمى‏سازد؟ براى اینکه زنگار آلودگیها از چهره او پاک نشده و این آئینه غبار آلود است . () آئینه که از زنگ آلایش پاک باشد اشعه نور خداوندى در آن جلوه گر است. () تو غبار را از چهره آئینه پاک کن تا آن نور مقدس را درک کنى.( 35) این حقیقت را با گوش دل بشنو تا بکلى از آب و گل بیرون آمده و از قید تاریکى آزاد شوى‏.

بر افلاک شد : یعنی به آسمان ها رفت، اشاره دارد به قضی? عروج حضرت عیسى(ع) وآی?:« ...وما قتلوه یقیناً، بل رَفعَهُ اللهُ الیه وکانَ اللهُ عزیزاً حکیماً»: یعنی ... و اورا به یقین نکشته اند، بلکه خداوند اورا به سوی خود بر کشید وخداوند پیروز مند وفرزانه است.[1]

طور: که آن را «طور سینا» هم مى‏گویند کوهى است واقع در شبه جزیره‏اى که میان خلیج سوئز و عقبه قرار دارد

طور مست: مست شدن کوه طوراز جمال عشق الهی وتجلی حضرت حق،اشعار به ذی شعور بودن موجودات دارد، حتی جمادات،نظیر عرضه کردن امانت الهی بر کوه ها واباء از پذیرش آن،مطابق آنچه قرآن کریم بیان می دارد.

گر جفتمى:یعنی اگر ظاهر وباطن من هماهنگ شود نظیر هماهنگی « نی» در لب های نایی ونوازندهْ نی.

گفتنیها گفتمى: یعنی از مدد الهامات واز نَفَس معشوق ونفحه های پیاپی او،من همانند « نی» سخن برای گفتن وآشفتن عالم فراوان دارم، اما مانند «نی» در قبضه‏ى ناى زنقرار دارم.

هرکه او از هم زبانی شد جدا: یعنی «نی» در صورتی ناله و آوا دارد که لب، بر لب نی‌زن داشته باشد و از نفس معبود و معشوق، نفخه‌ای در او دمیده شود. کسی که از این نفحه بی‌بهره است، در نظر صاحب‌دلان، خاموش و بی‌نواست، هر چند که هیاهو و سر و صدا داشته باشد.

جمله معشوق است عاشق پرده ای: در دنیای عاشقی، هر چه هست، معشوق است و عاشق، پرده‌ای است که مانع دیدن معشوق است. اشاره دارد به آیه:« اَلَم تَرَ الی رَبّک کیف مَدَّ الظل...»: یعنی آیا نیندیشیده ای که پروردگارت چگونه سایه را می گستراند ( وآن را مانع وپرد? دیدن خورشید قرار می دهد)[2] همچنین «جمله معشوق است» یعنی اوست که هم? هستی را فرا گرفته است، اشاره دارد به آی?:« هوالأوّل و الآخرُ والظاهرُ والباطنُ وهوبکلّ شیءٍ علیمٌ»: یعنی اوست اول وآخر وظاهر وباطن واو به همه چیز احاط? علمی دارد.[3]

زنده معشوق است عاشق مُرده‌ای : در دنیای عاشقی، هر چه هست، معشوق است و عاشق، پرده‌ای است که مانع دیدن معشوق است. اگر این پردهْ حیات مادی کنار برود، دنیایی از اسرار دیده خواهد شد و آن‌چه زنده است، همان است؛ به‌قول حافظ:

« تو خود، حجاب خودی حافظ از میان برخیز»

و ممکن است مضمون سخن مولانا برگرفته از این کریمه قرآنی باشد: «.کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ...»: همه چیز جز ذات (پاک) او فانى مى‏شود؛ حاکمیت تنها از آن اوست؛ و همه بسوى او بازگردانده مى شوید![4] و«کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ. وَیَبْقَى وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ »: همه کسانى که روى آن [= زمین‏] هستند فانى مى‏شوند، و تنها ذات ذوالجلال و گرامى پروردگارت باقى مى‏ماند![5]

( 25) بلى عشق است که جسم خاکى را از حضیض خاک باوج افلاک مى‏برد و عشق بود که کوه طور را با آن سکون و عظمتى که داشت برقص آورده و در حرکت چالاک ساخته بود. ( 26) آن روحى که کوه طور را حیات بخشیده و جان داده بود عشق بود از اثر عشق بود که کوه بد مستى آغاز کرده و موسى بر گزیده خداوند در تحت تأثیر عظمت و جلال عشق بر زمین غلطیده و بى‏هوش گردید. ( 27) در زیر و بم نواى نى رازهاى پنهانى است که اگر بگویم عالم را برهم خواهد زد. () سخنانى که در پرده نغمات دل کش از لبهاى نى خارج مى‏شود اگر بى‏پرده بگویم جهان خراب خواهد شد. ( 28) و کسى که از هم زبان خود دور افتاد بى‏نواست اگر چه صد گونه نواهاى مختلف از حلقوم او شنیده شود. ( 29) وقتى که گل از میان رفت و فصل گلستان سپرى گردید دیگر از حنجره بلبل نواى سر گذشتى نخواهى شنید. ( 30) هر چه هست معشوق است و عاشق جز یک پرده نمایش بیش نیست آن که زنده است معشوق است عاشق بدون معشوق جسم بى‏روحى است.

مولانا در بیان حقیقت عشق، به معراج رسول اکرم(ص) نظر می‌افکند و می‌گوید: در معجزهْ عشق همین بس که جسم خاکی را به افلاک می‌برد و این خود بهترین دلیل بر تعالی منش روح انسانی است و این سخن مولانا بر گرفته از کریمهْ قرآنی است: :« سُبحانَ الذی إسری بعبده لیلاً من المسجدالحرام الی المسجد الاقصی الذی بارکنا حوله...»: یعنی منزه است کسی که بنده اش را در یک شب از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی که پیرامونش را برکت داده ایم، سیر داد. [6] 

نمونهْ دیگر از تعالی روح انسانی، ومعجزهْ عشق، قصه حضرت موسی در کوه طور است. براساس آنچه که در سورهْ اعراف آمده است: « هنگامی که موسی به وعدگاه آمد و پروردگارش با او سخن گفت. موسی از خداوند خواست که: خود را به من نشان بده تا تو را بنگرم. پروردگار به او گفت: مرا هرگز نمی‌توانی ببینی؛ به کوه نگاه کن، اگر کوه بر جای بماند، تو هم مرا خواهی دید. چون خداوند بر کوه جلوه کرد کوه از هم پاشید و موسی از شکوه آن بی‌هوش افتاد ( خر موسی صعقا) و چون به هوش آمد، گفت: ای خدای پاک، توبه کردم و من نخستین ایمان آورندگانم: «وَ لَمَّا جاءَ مُوسى‏ لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ اُنْظُرْ إِلَى اَلْجَبَلِ فَإِنِ اِسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسى‏ صَعِقاً »: یعنیو چون موسى بوعده گاه آمد و پروردگار با وى سخن گفت موسى گفت خویش را بمن نماى تا در تو مى‏نگرم پرودگار گفت هرگز مرا نتوانى دید و لیکن بدین کوه نگر پس اگر آن بر جاى خود بماند آن گاه باشد که مرا ببینى و چون پروردگار جلوه بر کوه گماشت آن را از هم فرو ریخت و موسى از هیبت آن حالت بى‏هوش در افتاد. [7]

بیت 27 بمنزله‏ى دلیلى است براى سکوت مولانا از بیان اسرار و کشف حقائق بنا بر آن که او مانند نى که در قبضه‏ى ناى زن است، در تصرف عشق و یا معشوق است و بدون اتصال بدان سر چشمه‏ى معانى و تحریک باطن از سوى وى هیچ فیضى نتواند رسانید و هیچ آوازى بر نتواند کشید و آهنگى نتواند سرود و تا او مدد ندهد و بزبان مولانا سخن نگوید او لب بسخن نتواند گشود . مولانا می گوید: ما مثل نى براى گویایى دو دهان داریم که یکى از آن دو در لبهاى مقدس او پنهان است. و دهان دیگر متوجه جهان و جهانیان بوده و ناله‏هاى خود را بگوش عالمیان مى‏رساند و در زمین و آسمان غوغاها بر پا مى‏کند . ولى هر کس که حقیقت در نظر او جلوه‏گر باشد خوب مى‏داند که این غوغا و فغانى که از این سو برخاسته و بگوش عالمیان مى‏رسد مبدأ و منشأ اصلى او از آن سو و از همان دهانى است که در لب‏هاى او پنهان است. نغماتى که از این حلقوم و از این دهان شنیده مى‏شود از دم‏هاییست که او از همان دهان نهانى دمیده. اوست که از آن سر فرمان داده و هى مى‏زند و از این سر روح ما بهیجان آمده غوغا و هاى هو بپا مى‏کند.

حقیقت عشق

بند : یعنی رشته، زنجیر،عامل اسارت، رشته های وابستگی، علائق به عادات و وابستگی های زندگی مادی.

در کوزه‌ای :یعنی ظرفی که گنجایش اندک دارد.

حرص وعیب: یعنی حرص دنیا وعیب آزاد نبودن ازعلائق و وابستگی های این جهانی است.

کلی پاک شد: یعنی به طورکلی ازخوی زشت حرص وطمع ورزی،وعیب وابستگی رهایی یافت

عشق خوش سوداى:بنابر زیست‌شناسی قدیم، عاشقی یک پدیدهْ سودایی شمرده می‌شد؛ چرا که طبق این نظریه، کیفیت حیات را مبتنی بر خلط‌های صفرا، سودا، خون و بلغم می‌دانستند و حالات گوناگون روحی را نتیجهْ غلبهْ یکی از این اخلاط می‌شمردند. مولانا عشق به این جهان و پدیده‌های این جهانی را عشق بدسودایی می‌داند. اما اگر به جذبهْ الهی مربوط شود، عشق خوش‌سود‌است و درمان همهْ دردهای آدمی را با خود دارد و هر عیبی را می‌تواند از وجود انسان بزداید.

نخوت : یعنی خودپرستی وخود بینی است.

ناموس : به معنی دین وقانون است .دراین جا به معنای شهرت طلبی وخوشنامی حاصل از ریاکاری است.

مولانا به عشق خوش سودای خود می‌گوید که: تو نخوت و آواز خوش و ناحقی را که ما گرفتار آن هستیم درمان می‌کنی و براستی تو همانند افلاطون و جالینوس حکیم وطبیب درمان کننده درد های ما هستی.

 ( 19) تا چند در بند سیم و در اسارت زر هستى بند علایق تن را بگسل و آزاد باش. ( 20) اگر دریا را در کوزه بریزى تا چه اندازه مى تو انداز آبهاى بى‏انتهاى دریا نصیب گیرد؟ البته فقط بقدرى که در یک روز بمصرف خوراک یک نفر برسد. ( 21) بشر نیز در جمع مال مثل همان کوزه است و نصیب هر فردى از اموالى که جمع مى‏کند فقط باندازه مصرف خود اوست با این وصف شخص حریص هر چه مال جمع کرده و سیم و زر بدست آورد باز چشمش بدنبال اموال بیشترى است و کاسه چشمش با دریاى سیم و زر هم پر نمى‏شود ولى تا انسان از حرص مستخلص نشده بسهم خود قانع نشود سعادتمند نخواهد شد بلى صدف چون قانع است شکمش از مرواریدهاى درخشان پر مى‏شود. ( 22) بیمارى حرص بشرى فقط یک علاج دارد و آن عشق است هر کس که جامه هستیش با خارهاى عشق چاک شد بى‏شبهه او از آلودگى حرص بلکه از هر عیبى پاک شده است. ( 23) اى عشق اى سوداى لذیذ اى آن که طبیب تمام دردهاى بى‏درمان ما هستى شاد باش، شاد باش و شاد زى. ( 24) آرى شاد باش اى عشق اى آن که دواى درد نخوت و بیمارى غرور و خود پسندى ما بوده و براى ما ناموسى هستى که در پاى تو سر و جان فدا مى‏کنیم آرى آرى افلاطون و جالینوس ما فقط تو هستى.

مولانا می گوید: تا وقتى که رشته‏هاى اوهام و تلقینات و عادات و وابستگی های زندگی مادی از هم گسسته نگردد، آدمى به نعمت آزادى حقیقى که مرتبه‏ى کمال انسانى است واصل نمى‏گردد و شخصیت واقعى وى جلوه گر نمى‏شود و به زندگى جاوید دسترسی پیدا نمى‏کند بنا بر این، سالک باید این بندها را پاره کند تا بنده‏ى هیچ کس و هیچ چیز نباشد . بدیهى است که چون مرد صاحب همت بدین گونه آزادى رسد که پاى بر سر کونین نهد و آستین بى‏نیازى بر جهان و جهانیان افشاند و در چشم آخر بین او سیم و زر قیمت واقعى ندارد و ارزش آن ساختگى و زاده‏ى ضرورت داد و ستد بازار دنیاست .

مولانا می گوید: دنیا سرشار از اسباب شادی و رفاه است، اما هر یک از ما گنجایش ناچیزی برای بهره‌وری از این امکانات را دارد؛ درست همانند کوزه‌هایی که جزء بسیار کوچکی از آب دریا را می‌تواند در خود جا دهد. با این حال، آنان‌که بندها را نمی‌گسلند و آزاد نیستند، همواره حرص می‌زنند. اما کسی که قانع است، مثل صدفی است که در درونش مروارید؛ می‌پروراند به بیان دیگر، ترک علاقه‌های مادی، زمینهْ ادراک حقایق را در انسان فراهم می‌کند. حرص دنیا، یعنی آزاد نبودن از دل بستگی‌های مادی این جهانی است و پاک شدن، آن هم به‌کلی پاک شدن و به‌کلی حرص و عیب را از خود زدودن، شرط اساسی سلوک الی الله است.

مولانا برای رهایی از بند وابستگی ، راه حل ارائه می دهد واستدلال می کند بر اینکه حرص بر جمع مال و سیم و زر نهایت نمى‏پذیرد و جمع مال و سیم و زر آرامش خاطر ببار نمى‏آورد و نباید آن را وسیله‏ى آسایش فرض کرد و آن آسایشى که ما جویاى آنیم در قناعت بدست توان آورد. مضمون سخن برگرفته از آی? شریفه:« ومَن یُوقَ سُحَّ نَفسِه فَإُلئک هم المُفلحون»: یعنی کسانی که از آزمندی نفس خویش در امان مانند، آنان گروه رستگاراند.[1]

استاد فروزان‌فر می‌گوید: عشق به زیبایی‌های این جهان هم می‌تواند مایهْ تکامل روحی انسان شود؛ زیرا در هر عشقی، رها کردن خود و بریدن از خودپرستی وجود دارد و عاقبت، ما را بدان سر رهبر است. عشق چه مجازی و این جهانی و چه حقیقی و آن جهانی و الهی باشد، در هر حال، انسان را از خودپرستی دور می‌کند و گامی است در راه معرفت. [استاد می‌افزاید که] عشق، همهْ آرزوها را به یک آرزو تبدیل می‌کند ودوئی و شرک را از میان می‌برد.

همچنین او می افزاید،عشق خواه حقیقى و یا مجازى سبب تبدیل اخلاق است، ما مى‏بینیم که شخصى پیش از آن که عاشق شود ممسک و مال دوست و یا بد دل و ترسو است و همین که عشق بر وجودش استیلا یافت سر کیسه‏هاى بسته و مهر زده را باز مى‏کند و همه را در راه معشوق در مى‏بازد و یا به استقبال خطر مى‏رود و خویش را در بلاهاى دشوار مى‏افکند و از هیچ چیز نمى هراسد، از همین نمونه سائر اخلاق و اوصاف را مى‏توان قیاس گرفت، حکایتها که از صبر و تحمل و فدا کارى و جان بازى عشاق گفته‏اند بسیار است و ما مى‏توانیم نظایر آنها را در زندگى خود نیز بیابیم پس تاثیر عشق را در تبدیل اوصاف انکار نمى‏توان کرد و آن چه گفتیم در عشق صورت بود که آن را عشق مجازى مى‏نامند و این تاثیر در عشق بحقیقت و شخصیتهاى معنوى هم قابل انکار نیست زیرا قوت ایمان خود نوعى از عشق است از آن جهت که عشق رابطه‏ى عاشق را با چیزهاى دیگر قطع مى‏کند چنان که خوشى و زیبایى و هر صفت کمالى بلکه سعادت ابدى را بسته بوجود معشوق مى‏شمارد و تا کسى معشوق را مظهر مراد و آرزوهاى خود نبیند هنوز مردى هوس باز است و عاشق نیست، ایمان قوى نیز همین اثر دارد از آن جهت که مومن پاک اعتقاد همیشه حق را در جانب کسى مى‏داند که بدو ایمان آورده است و او را سرمایه‏ى نیک بختى و دستگیر خویش در دو جهان مى‏انگارد و بدین سبب جان و مال و زن و فرزند را در راه او فدا مى‏کند، جان بازیها و فدا کاریهاى مسیحیان و مسلمانان در آغاز کار، خود شاهد قوى است براى تاثیر عشق نسبت بمردان کامل و شخصیتهاى معنوى، و بحسب مثال از خود گذشتگى مولاى متقیان على علیه السلام در راه اسلام چه دلیلى جز عشق محمدى تواند داشت و آن خفتن وى بجاى حضرت رسول اکرم (ص) در شب اول هجرت و جان خود را در خطر انداختن جز عشق لا ابالى بى‏پروا از کجا سر چشمه مى‏گرفت، اکنون هم نمونه‏هاى بسیار از اینگونه جان بازى در مذاهب و حتى در مسلکهاى سیاسى مى‏توانیم ببینیم.

و اگر عشق آب و گلى سبب تحول انسان گردد با وجود آن که حسنش ناپایدار و در معرض زوال است پس در نگر که عشق معانى و صور غیبى و خداى لم یزل و لا یزال با جان صاحب دلان چه کرده است و چه مى‏کند و همین گونه عشق و دلباختگى است که مولانا آن را طبیب علتها و کیمیاى تبدیل اخلاق مى‏داند و خود از آن بتمام و کمال بهرور بوده است هر چند که همین عشق مجازى نیز بنظر او باعث تهذیب اخلاق و تصفیه‏ى نفس است که:

            عاشقى گر ز این سر و گر ز آن سر است             عاقبت ما را بدان سر رهبر است‏

و از دگر سوى، مى‏دانیم که راه ریاضت و سلوک، راهیست دور و دراز و همه پیچا پیچ و اصلاح اخلاق از طریق معاملات و تخلق چون کندن کوه عظیم است با نوک سوزن و در آن طریق هزاران خطر و حجابست اما راه عاشقى کوتاه است و اگر سختى و صعوبتى دارد عشق آن را هموار و خوش و مطلوب مى‏سازد و از این رو نیز طریق عشاق که به نیروى مستى و بپاى شوق راه کمال را در هم مى‏سپرند بر روش زهاد و اصحاب معاملت ترجیح دارد .

« نی » از راه پر خطر عشق سخن می گوید، و به عنوان شاهد در مصراع دوم نام مجنون را که عاشقى ناکام بود آورده است.پرخطر وخونی بودن راه عشق درحقیقت سرگذشت مجنون های همهْ روزگاران است.

مولانا در این ابیات این معنا را نیزدنبال می کند که مقصود از زندگى تمتع و برخوردارى از لذات حیات و از دیده‏ى عاشق ، وصول بمعشوق و مطلوب است و بى‏حصول مقصود، زندگى ارزش واقعى ندارد و بنا بر این عمر و امتداد حیات وسیله‏اى است براى حصول لذات و رسیدن بمعشوق و دل خواه و گذشت عمر و روزگار هیچ گونه اهمیتى ندارد و آن چه ارزش دارد وجود آن چیزى است که غایت زندگانى است و چون این غرض حاصل گردد و مقصود در کنار باشد، هیچ تاسفى بر فوت وقت و سپرى شدن روزگار، دست نمى‏دهد.

سخن دیگر نی این‌که عاشق کسی است که زندگی برای او، سیر در جذبهْ الهی است؛ همانند ماهی که حیاتش در آب دریاست و آب، کنایه از همان جذبهْ الهی است که عاشق حق، در آن شناور است. بنابراین، هرکه از این جذبهْ رحمانی بی‌بهره و بی‌نصیب باشد، روزها به تلخ کامی بر او سپری می‌شود و سیر شدن به همین معناست؛ یعنی بی‌میل شدن کسی که درد آشنا نباشد، به‌طور قطع به دریای جذبهْ الهی و شناور شدن در آن، میلی ندارد.

بنا به روایت افلاکى در مناقب العارفین حضرت مولانا از بیت اول (بشنو این نى چون شکایت مى‏کند) تا این بیت که مجموعا هیجده بیت است پیش از استدعاى حسام الدین چلبى نظم فرموده و بخط خود نوشته بود و بقیه مثنوى را مولانا نظم مى‏فرمود و حسام الدین مى‏نوشت. [11]

راه پر خون: راه عشق است، چنان که گفته‏اند:

            اسرار درون خانه از من مطلب             خون بر در و آستانه مى‏بین و مپرس‏[4]

و نیز فراقى که در آن امید وصال نباشد، مولانا مى‏فرماید:

            کجا رفتى که پیدا نیست گردت             زهى پر خون رهى کاین بار رفتى‏[5]

هوش: یعنی ادراک وتوانایی روحی کهحقایق معرفت الهی را درمی یابد.  

بى‏هوش: کسى که ادراک ظاهرى را رها کند ویا از دست داده باشد ، خواه بسب بیماری ، خواه بسبب مستی ، ونیز کسى که مست محبت حق شود . این بیت اشاره بدانست که تا کسى عاشق و بى‏خود نباشد سر ناله نى یا راز دل مرا ادراک نتواند کرد زیرا شرط معرفت جنسیت و مناسبت است .همچنین از این بیت استفاده می شود که رابطهْ انسان مدهوش وبریده از جهان مادی وپیوستهْ به حق،همانند رابطهْ گوش با زبان است .یعنی همانگونه که زبان می گوید وگوش می شنود،حق تعالی اسرار خود را می گشاید وانسان بریده از این جهان مادی، مجذوب اسرار حق می گردد.

در غم ما : یعنی غمِ پیوستن به حق در دل عاشقانحق پایان ندارد.

بى‏گاه: یعنی به پایان رسیدن روز،وقت غروب و شام،

سوزها:یعنی روز ها با سوز ودرد فراق می گذرد ودر پایان هر روز باز این غم پابرجاست تا لحظه یی که عاشق همهْ هستی خود را فنا کند وبه حق بپیوندد.

تو بمان...: این مصراع اشاره دارد به آی? شریفه:« واللهُ خیرٌ وأَ بقی»: وخداوند است که بهتر وپاینده تر است.[6] ونیز می تواند اشاره باشد به آی?:« وَیَبقی وَجهُ ربّک ذُوالجَلال ِوَالإکرام»: یعنی وذات پرورگارت که شکوهمند وگرامی است باقی می ماند.[7]

ماهی: کنایه از کسی است که زندگی برای او سیر دراین جذبهْ الهی باشد وبه حیات مادی دل نسپارد.

آب: کنایه از همان جذبهْ الهی است که عاشق حق، در آن شناور است.

سیر شد: یعنی بی‌میل شد.

بى‏روزى: بى‏نصیب و محروم از قسمت، مجازا، مفلس و محتاج.

پخته : انسان درد آشنا را گویند وخام کسی است که از آب دریای معرفت بی بهره مانده است.

نظیر این ابیات:

           حدیث عشق نداند کسى که در همه عمر             بسر نکوفته باشد در سرایى را[8]

            حال شبهاى مرا همچو منى داند و بس             تو چه دانى که شب سوختگان چون گذرد[9]

            قدر سوز تو چه دانند ازین مشتى خام             هم مرا سوز که صد بار دگر سوخته‏ام‏[10]

( 13) نى از راه پر خطرى سخن مى‏گوید که سرتاسر آن پر از خون کشتگان عشق است نى براى شما از قصه‏هاى غم انگیز عشق مجنون و آوارگیهاى وادى جنون حکایت مى‏کند.() ما مثل نى براى گویایى دو دهان داریم که یکى از آن دو در لبهاى مقدس او پنهان است. () و دهان دیگر متوجه جهان و جهانیان بوده و ناله‏هاى خود را بگوش عالمیان مى‏رساند و در زمین و آسمان غوغاها بر پا مى‏کند .

  () ولى هر کس که حقیقت در نظر او جلوه‏گر باشد خوب مى‏داند که این غوغا و فغانى که از این سو برخاسته و بگوش عالمیان مى‏رسد مبدأ و منشأ اصلى او از آن سو و از همان دهانى است که در لب‏هاى او پنهان است.() نغماتى که از این حلقوم و از این دهان شنیده مى‏شود از دم‏هاییست که او از همان دهان نهانى دمیده. اوست که از آن سر فرمان داده و هى مى‏زند و از این سر روح ما بهیجان آمده غوغا و هاى هو بپا مى‏کند. ( 14) محرم رازهاى نهانى و درک کننده اسرارى که در نواهاى جان گداز نى پنهان شده جز کسانى که از هوش و دانش خود صرف نظر کرده براى درک حقایق به نغمات جان بخش آن گوش کنند نخواهد بود زیرا که فقط گوش خریدار زبان است و سامعه از قوه ناطقه پذیرایى مى‏کند و آن که از خود چیزى گفتنى دارد گوش نیست و شنیدن نتواند. () اگر ناله‏هاى نى فقط ارتعاشات صوتى بوده و ثمرى نداشت از اثر نغمات آن این همه جوش و خروش و فعالیت و نشاط زندگى جهان را پر نمى‏کرد.( 15) در غم و رنج فراقى که در دل ما است چه روزها که بشام رسید تا ایام عمر با سوز و گداز سپرى گردید. ( 16) اگر ایام عمر گذشت و رفت بگو برود، تو. تو. اى کسى که جز تو حقیقتى نیست فقط تو بمان که هر چه را از دست بدهیم وجود تو جبران آن خواهد بود . ( 17) ما هرگز از تو سیر نخواهیم شد و کسى از آب سیر مى‏شود که ماهى نیست گذشتن ایام عمر و سپرى شدن آن چه اهمیتى دارد کسى که نصیبى از وصال تو ندارد روزگارش دیر بپایان مى‏رسد. ( 18) بهر حال هیچ رهرو خامى نمى‏تواند از حال مردان پخته با خبر شود پس بهتر آن است که دم فرو بندیم و سخن را کوتاه کنیم.