بهشت پاداش عمل صالح وجهاد با نفس است

 نفس دوزخ خوى: اشاره است بدان که نفس انسانى چون دوزخ سیرى پذیر نیست:

          دوزخ است این نفس و دوزخ اژدهاست             کو به دریاها نگردد کم و کاست‏

          هفت دریا را در آشامد هنوز             کم نگردد سوزش آن خلق سوز

1376- 1375/ د / 1

آتش خشم: آتش قهر الهی.

علم: آگاهی به اسرار حق است.

ایثار: در لغت ترجیح دادن دیگرى است بر خود درحالی‌که خود نیازمند باشد.. در قرآن کریم است «وَ یُؤْثِرُونَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ: و بر خود مى‏گزینند (دیگرى را) هر چند که نیازمند باشند.»[1] منظور این است که از اثر مجاهدت با نفس، حرص در شما از میان رفت و ایثار جای آن را گرفت. و حقیقت «ایثار» در اصطلاح عارفان «بذل جان» است.[2]

نفس ناری: مانند نفس دوزخ خوی است.

او: اشاره به نفس است، یعنی نفس، به خدمت راه حق در آمده است.

وفا: به معنای ایمان و اعتقاد و انجام وظایف بندگی است. ضمیر

داعِىِ حق: داعى إلَى اللَّه، پیغمبر، فرستاده خدا. و برگرفته است از آیه «وَ داعِیاً إِلَى اَللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً.»[3] و نیز «یا قَوْمَنا أَجِیبُوا داعِیَ اَللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ.»[4] و «وَ مَنْ لا یُجِبْ داعِیَ اَللَّهِ فَلَیْسَ بِمُعْجِزٍ فِی اَلْأَرْضِ.»[5]

در جحیم نفس آب آوردن: کنایه از کشتن نفس به صبر و عبادت. خاموش کردن آتش هواهای نفسانی است.

چیست احسان:اشاره دارد به آیه واقعه در سوره الرحمن که مى‏فرماید: «هَلْ جَزاءُ اَلْإِحْسانِ إِلاَّ اَلْإِحْسانُ»: آیا پاداش نیکی جز نیکی است؟ [6]

قربانی: همان کسانی هستند که نفس ( نفس دوزخی) را کشته‌اند و در حق فانی و به بقای حق باقی و جاودانه شده‌اند.

( 2568) براى اینکه شما این نفس دوزخ خوى و این آتش گبر فتنه جوى را. ( 2569) جد و جهد کردید تا صفا یافته و تبدیل شد آرى شما براى خدا این آتش را کشتید و تبدیل بباغ و سبزه شد. ( 2570) آتش شهوتى که شعله مى‏زد تبدیل بسبزه تقوى و نور هدى گردید. ( 2571) آتش خشم شما حلم و ظلمت جهل شما علم شد. ( 2572) آتش حرصتان بخشش و ایثار شده و آن حسدى که چون خار بود بدل بگلزار گردید. ( 2573) بلى این طور شد براى اینکه شما تمام آتشهاى خود را پیش از وقت براى خاطر خدا کشتید. ( 2574) نفس آتشین را چون باغى ساخته و در آن تخم وفا کاشتید. ( 2575) هم او مبدل بباغ شده و بلبلان ذکر و تسبیح شما در چمن زارها و اطراف جویبارهاى آن مشغول نغمه سرایى هستند. ( 2576) شما داعى حق را اجابت کرده از جهنم نفس آب بیرون آورده و ریشه بنیان نفس را به آب رسانیده‏اید. ( 2577) دوزخ هم در حق شما سبزه و گلشن و برگ و نوا گردید. ( 2578) جزاى احسان و نیکى چیست آیا جز لطف و احسان و ثواب تواند بودن . ( 2579) شما گفتید که ما قربانى بوده و در پیشگاه اوصاف بقا فانى هستیم‏ .

مولانا می گوید: غلبه انسان بر نفس، موجب لطف حق می‌شود؛ تا آن‌جا که مؤمن آتش دوزخ را هم گل و گلزار می‌بیند. مولانا سخن را با مضمون آیه شریفهْ سوره الرحمن ادامه می‌دهد: «هَلْ جَزاءُ اَلْإِحْسانِ إِلاَّ اَلْإِحْسانُ» 

وصیّت کردن پیغامبر علیه السّلام، آن بیمار را و دعا آموزانیدنش

 سهل کن: آسان کننده، و «مُسهِّل» از نامهاى خداوند است که در دعاها و از جمله در دعاى جوشن کبیر (بند 49) آمده است.

آتِنا: برگرفته است از آیه «رَبَّنا آتِنا فِی اَلدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی اَلْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ اَلنَّارِ: پروردگار ما، ما را نیکى ده در دنیا و در آخرت، و ما را نگه دار از عذاب آتش.»[1]

عقبا (عقبى): آن جهان، آخرت.

راه: مقصود «صراط» است، که همه در قیامت از آن می‏گذرند و آتش دوزخ در زیر آن زبانه می‏کشد، اما برای مؤمنان همان آتش، باغ و بستان می‏نماید. و نیز گذشتن از هواى نفس.

منزِل: یعنی مقصد ما، هدف ما، در نسخه نیکلسون به فتح میم و کسر راء (مَنزِل) ضبط شده، و در نسخه اساس بدون ضبط است. لیکن با توجه به آیه 29 سوره مؤمنون، «مُنزِل» درست است.

راه مشترک: راهى که دوزخیان و بهشتیان باید آن را بپیمایند، و این معنى برگرفته است از آیه «وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلاَّ وارِدُها کانَ عَلى‏ رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا: و نیست از شما جز که در آینده باشد در آن (دوزخ) بر پروردگار تو بایسته و گذرانیده است.»[2]

بارگاه ایمنى: کنایه از آسایشى که در بهشت است.

دنى: پست. گذرگاه دنى: کنایت از گذرگاهى که کافران برون شدن از آن نتوانند، دوزخ.

روضه: باغ.

خضر: جمع خُضرَه: سبزه، و در این بیت به معنى مفرد به کار رفته است.

( 2560) حضرت رسول (ص ع) به بیمار فرمودند دعا کن و این را بگو: اى کسى که دشواریها را آسان مى‏سازى‏. ( 2561) اى پروردگار ما بما در دنیا و آخرت نیکویى عطا فرموده و ما را از عذاب آتش محافظت فرما .( 2562) بار الها راه را براى ما چون بوستان ملایم طبع نموده مقصد ما را لطف بى‏انتهاى خود قرار ده‏. ( 2563) مؤمنین در روز قیامت بفرشته‏اى که راهنماى آنها است مى‏گویند مگر دوزخ در راه بهشت واقع نشده‏. ( 2564) که مؤمن و کافر باید گذارشان به آن جا بیفتد ما که در راه آتش ودودى ندیدیم. ( 2565) اکنون ما ببارگاه امن خداوندى رسیده و در بهشتیم پس آن گذرگاه پست که فرموده‏اند کجا بود؟. ( 2566) ملک جواب مى‏دهد آن باغ سبز و خرمى که در فلان محل از راه در عبور دیدید. ( 2567) دوزخ همان و سیاستگاه سخت آن جا بود ولى براى شما بباغ و گلستان و درخت تبدیل شده بود.

سه بیت نخست این ابیات دنبالهْ مطلبی است که در 2146 آغاز شده است و در 2218 و2258 نیز به آن باز گشتی داشته ایم . پیامبر(ص) به صحابی چنین توصیه می‏کند: به‌جای آن که عذاب آخرت را در دنیا بخواهی، از پروردگار در دنیا و آخرت خوبی طلب کن و از او بخواه تا تو را از آتش دوزخ در امان بدارد.

در ادامه ابیات درپاسخ مؤمنان که می پرسند: ما شنیده بودیم راه بهشت و دوزخ مشترک است وهر مؤمنی از دوزخ عبور می کند، پس چرا ما عبور نکردیم، فرشتگانمی‏گویند: آن باغِ سبز و آن بوستانی که در فلان‌جا در گذرگاه دیده‌اید، دوزخ و کیفرگاه سخت و ناگوار همان‌جا بود, ولی برای شما آن دوزخ به باغ و بوستان و چمن‌زار مبدّل شد. این کلام مولانا اشاره دارد به این حدیث: «یاتی اقوام ابواب الجنة فیقولون الم یعد نا ربّنا آن نرد النار فیقال مررتم علیها وهی خامدة؛دسته‌هایی از مؤمنان به درهای بهشت می‏آیند و می‏گویند: مگر خدا به ما وعده نداده بود که به دوزخ وارد خواهید شد؟ به آنان گفته می‏شود: بر آن گذشتید و آن خاموش بود.» [3]

خوب و بد آفرینش نشانه خداوندی(ادامه)

 ساجد: کنایه از اقرار آورنده، خاضع.

طَوعاً: از روى میل، به رغبت.

قاصد: خواهنده، اراده کننده.

کَرهاً: ناخواه، برگرفته است از آیه وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی اَلسَّمواتِ وَ اَلْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ: و او را گردن نهادند، آن چه در آسمانها و زمین است به خواه و ناخواه و بدو باز مى‏گردند.»[1] مؤمن خدا را سپاس گوید که او را خوب آفرید تا گروید و کافر در عین حال که خدا را آفریننده خود مى‏داند و به خداوندى او اعتراف مى‏کند گناه خود به خدا نسبت دهد چنان که شیطان سجده نکردن و گمراه شدن خویش را به خدا نسبت داد و گفت «قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ اَلْمُسْتَقِیمَ.»[2]

          گفت شیطان که بِما أغوَیتَنِى             کرد فعلِ خود نهان دیو دَنى‏

          گفت آدم که ظَلَمنا نَفسَنا             او ز فعل حق نَبُد غافل چو ما

1489- 1488/ د / 1

سلطانى: از آن سلطان گردیدن. کنایت از باز گردیدن به خدا.

مَهین: خوار.

 ( 2552) این است‏ که کفر و ایمان زشت و زیبا گواه کمال او و در مقابل خداوندیش سر تعظیم فرود آورده‏اند. ( 2553) ولى مؤمن بالطوع و الرغبة سجده مى‏کند زیرا که جویاى رضاى او بوده و از روى قصد و نیت خالص او را مى‏پرستد. ( 2554) گبر هم بطور اکراه یزدان پرست است ولى قصد و نیت او از این پرستش چیز دیگرى است‏. ( 2555) قلعه سلطان را تعمیر مى‏کند ولى خود دعوى سلطنت دارد. ( 2556) یاغى شده که تا قلعه مال او باشد ولى عاقبت قلعه مال سلطان خواهد بود. ( 2557) ولى مؤمن آن قلعه را براى سلطان مى‏سازد نه براى جاه و مقام‏. ( 2558) زشت بزبان حال مى‏گوید اى پادشاه زشت آفرین تو بخوب و بد قادر هستى‏. ( 2559) خوب نیز مى‏گوید اى پادشاه حسن و روشنى تو مرا از عیبها پاک کرده‏اى‏. (- حاصل این است که او خوب و بد گل و خار زشت و زیبا هر چه را که بخواهد خلق مى‏کند. (- او بهر سلطانى سلطنت داشته و کار ساز همه بوده هر چه اراده کند آن را مى‏کند.

مولانا می گوید: یکی «طوعاً» و از روی رغبت و ایمان و دیگری «کُرهاً» و از روی بی‏میلی و قصد دنیوی یا برای تظاهر به ایمان و بهره‌برداری از آن در زندگی اجتماعی سجده می‌کند. «قلعه سلطان»، تن و زندگی این جهانی است که یکی آن را برای خود و فرمانروایی نفس می‏سازد و دیگری آن را در خدمت حق قرار می‏دهد. مولانا می‏گوید: کافر، فرعون یا شیطان، همه معترفند که همهْ پدیده‏ها آفریده حق است و اگر گناه خود را به ارادهْ حق ربط می‏دهد باز اعتراف به قدرت حق دارد. حتی شیطان هم خود را مقصر نمی‏‏داند و می‏گوید: « فَبِما أَغْوَیْتَنِی » از طرف دیگر انسان پاک‌نهاد هم می‏گوید: ای پادشاه زیبایی و روشنی! تو مرا از همهْ عیب‌ها پاک و طاهر گردانیدی. پس انسان‌های نیک‌سرشت و با ایمان نیز توفیقات خود را از جانب پروردگار می‏دانند و اعتراف می‏کنند که اگر عنایت ربّانی نبود هرگز از خود حرکتی و جنبشی در مسیر خیر نمی‏‏دیدند.

خوب و بد آفرینش نشانه خداوندی 

 فضل: لطف حق در مرتبه‌ای بالاتر از شایستگی بندگان است:« قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ »: بگو: «فضل (و موهبت نبوّت و عقل و منطق، در انحصار کسى نیست؛ بلکه) به دست خداست؛ و به هر کس بخواهد (و شایسته بداند،) مى‏دهد؛ و خداوند، واسع [= داراى مواهب گسترده‏] و آگاه (از موارد شایسته آن) است.[1]

مُحتشَم: (اسم مفعول از احتشام) در لغت با جلال و شکوه، بزرگ، بزرگوار. و در اینجا مجرد خطاب محترمانه است.

صاف: زیبا، بى‏عیب.

زشتى: نقصان، ناتوانى.

زشت کردن: یعنی آفریدن موجود زشت.

رادى اوست: یعنی لطف و بخشندگی اوست که همه چیز (خوب و بد) می‏دهد استادى، حکمت، دانشمندى.

ور نداند زشت کردن، ناقص است: منظور سخن پاسخ به پرسشى مقدّر است، و آن اینکه بدى را جز خدا که آفریده است؟ و آیا جز خدا آفریننده‏اى است؟

گبر: در این جا مطلق کافر، بى‏ایمان.

مُخلص: دیندار، متدین، مسلمانِ خالص.

مولانا می‏گوید: پدیده‏های آفرینش، زشت و زیبا، همه نشانهْ قدرت و فضل الهی است. این در نظر ما و بر پایهْ سود و زیان ماست که چیزی زشت یا زیبا می‏نماد. مولانا مؤمن با اخلاص را نمونهْ خلقتِ زیبا و«گبر» را نمونه خلقت زشت می‏شمارد. وی از مثال نقاشی که نقش‌های زشت و زیبا می‏سازد، نتیجه می‏گیرد که در آفرینش، بد و خوب هر دو گواه خداوندی او هستند و هر دو ساجدند و معترفند و در برابر او سر تعظیم فرود می‏آورند.

مطلبی را که مولانا در این جا با هنرمندی خاص خود واز منظر ی متفاوت با متکلمین وحکما آن را مطرح می کند، از عویصه های بحث کلامی بشمار می آید ونیاز به توضیح بیشتری دارد ، در حقیقت سرودهْ مولانا پاسخ به پرسشى مقدّر است، و آن اینکه بدى را جز خدا که آفریده است؟ و آیا جز خدا آفریننده‏اى است؟ قرآن کریم گوید: «قُلِ اَللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ.»: بگو: «خدا خالق همه چیز است؛ [2] پس خالق بدیها هم حق تعالى خواهد بود. در این صورت یکى از دو پرسش پیش مى‏آید، چگونه آفرینش بدى را به خیر مطلق توان نسبت داد؟ و چگونه با آن چه خدا آفریده مى‏توان در افتاد؟. این مشکلى است که از دیر باز مطرح بوده است.

فیلسوفان و متکلمان و عارفان اسلامى کوشیده‏اند تا در حد توانایى اندیشه خود، آن را بگشایند. آنان مى‏گویند اوّلاً هر چه در جهان است آفریده خداست، دیگر اینکه در آفرینش، شر و بدى نیست، آن چه در جاى خود به نظر زشت مى‏آید با در نظر گرفتن آن در مجموعه جهان زیباست. حاجى سبزوارى در این باره چنین نوشته است: «هر گاه بناى عالى را به تمام ملاحظه کنى، چنان که نشیمنگاه شامخ مى‏خواهد از مطبخ و مبرز نیز ناگزیر است و اگر نداشته باشد ناقص است. چنین است اجزاى کل عالم نسبت به مجموع عالى.»[3] عنایت ازلى چنان بوده است که هر ماهیت نصیب خود را از وجود احراز کند. و بارى تعالى آن را بر حسب استعدادى که در آن است به بهترین صورت پدید آورده است و کمال قدرت خود را در آفریدن او نشان داده است. مولانا در مطاوى مثنوى بارها این مشکل را مطرح کرده است و چنان که عادت اوست با تمثیل مشکل را گشوده است:

          نقش باشد پیشِ نقّاش و قلم             عاجز و بسته چو کودک در شکم‏

          پیشِ قُدرت خلق جمله بارگه             عاجزان چون پیشِ سوزن کارگه‏

          گاه نقشش دیو و گه آدم کند             گاه نقشش شادى و گه غم کند

613- 611/ د / 1

          عیب شد نسبت به مخلوق جَهول             نى به نسبت با خداوندِ قبول‏

          کفر هم نسبت به خالق حکمت است             چون به ما نسبت کنى کفر آفت است‏

          ور یکى عیبى بود با صد حیات             بر مثال چوب باشد در نبات‏

          در ترازو هر دو را یکسان کشند             ز آن که آن هر دو چو جسم و جان خوش‏اند

1999- 1996 / د /1

          زشتى خط زشتى نقّاش نیست             بلکه از وى زشت را بنمودنى است‏

          قوّت نقّاش باشد آن که او             هم تواند زشت کردن هم نکو

          گر کشانم بحثِ این را من بساز             تا سؤال و تا جواب آید دراز

1374- 1372 / د /3

          نقشها گر بى‏خبر گر با خبر             در کف نقّاش باشد مُحتضر

          دم بدم در صفحه اندیشه‏شان             ثبت و محوى مى‏کند آن بى‏نشان‏

3333- 3332/ د / 6

سنایى در این باره چنین گوید: [4]

          سوى تو نام زشت و نام نکوست            ور نه محض عطاست هر چه از اوست‏

          بد از او در وجود خود ناید                 که خدا را بد از کجا شاید؟

          آن که آرد جهان به کُن فَیَکُون             چون کند بد به خلق عالم؟ چون؟

          خیر و شر نیست در جهان سخن           لقب خیر و شر به تو است و به من‏

          آن زمان کایزد آفرید آفاق                  هیچ بد نافرید بر اطلاق‏

عنایت دیر‌پای حق

 دیرگیر و سخت‌گیر:یعنی پروردگار دیر به بنده عنایت می‏کند و به آسانی عنایت نمی‏‏کند، اما عنایت الهی بسیار استوار و پایدار است؛ گرچه دیر به سراغ ما بیاید.

دم: کنایه از نفس و همت پیر که سالک را نیرو مى‏بخشد،توجه و عنایت حق است.

ولا: یعنی دوستی و در این‌جا دوستی حق در حقّ بندگان است.

وَ الضُّحى: سوگند به چاشتگاه.

( 2541) اگر مدتى است که بى‏او مانده‏اى و او را دیر گیر و سخت گیر خوانده‏اى غم مدار. ( 2533) اگر چه رحمتش دیو مى‏گیرد ولى سخت مى‏گیرد و بعلاوه بدان که دمى از تو غافل نیست‏. ( 2534) اگر تو شرح این اتصال و دوستى را مى‏خواهى با دقت و تفکر سوره «وَ اَلضُّحى»‏ را بخوان‏.

بارها در لابه لای مثنوى آمده است که سالک باید در سایه عنایت پیر و تحت تعلیمهاى او به سلوک ادامه دهد. و تعلیم اوست که سالک را از خطرهاى هواى نفس باز مى‏دارد تا آن جا که نفس او را مغلوب و منکوب کند. ولى یافتن این پیر و در پناه او به کشتن نفس پرداختن، از سالک به خودى خود بر نمى‏آید، بلکه پیوسته باید از خدا بخواهد که او را در جهت رضاى خویش- که همان اطاعت پیر است- بدارد زیرا همه کارها به دست خداست. و باشد که بنده از خدا حاجتى خواهد و روا نشود، و در این صورت مأیوس نباید بود و بر طلب باید افزود. مولانا می‏گوید: اگر می‏خواهی بدانی که عنایت حق چگونه بندگان را دربر می‏گیرد، از روی تأمل، سوره والضحی را بخوان:« وَالضُّحَى وَاللَّیْلِ إِذَا سَجَى مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَى وَلَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَّکَ مِنَ الْأُولَى وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَى وَوَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدَى وَوَجَدَکَ عَائِلًا فَأَغْنَى فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ»: قسم به روز در آن هنگام که آفتاب برآید (و همه جا را فراگیرد)، و سوگند به شب در آن هنگام که آرام گیرد، که خداوند هرگز تو را وانگذاشته و مورد خشم قرار نداده است! و مسلّماً آخرت براى تو از دنیا بهتر است! و بزودى پروردگارت آنقدر به تو عطا خواهد کرد که خشنود شوى! آیا او تو را یتیم نیافت و پناه داد؟! و تو را گمشده یافت و هدایت کرد، و تو را فقیر یافت و بى‏نیاز نمود، حال که چنین است یتیم را تحقیر مکن، و سؤال‏کننده را از خود مران، و نعمتهاى پروردگارت را بازگو کن![1]