مراتب تکامل روحانی

 جهت گو: آن که جهتى را نشان دهد. کنایه از آن که از محدود سخن گوید. کسی است که قائل به دلایل و آثار ظاهری است و ادراک حقیقت برای او ممکن نیست.

برون از جهات: کسی است که از این مرحله فراتر رفته و حقیقت را درک کرده است؛ یعنی انسانی که به وصال حق رسیده است؛ «آیات و بینات» ضرورت و اثری ندارد: «من حقیقت یافتم چه بود نشان.»

آیات: جمع آیه: نشانه.

بَیِّنات: جمع بِیِّنَة: دلیل روشن، گواه.

صُنع: (مصدر) ساختن، و معنى مصنوع مى‏دهد.

محجوب از صفات: کسى که از شناخت حق تعالى محروم است.

صفات: جمع صفت: در لغت به معنى نشان و علامت است و آن چه بدان چیزى را بستایند. صفات در موجودات ممکن جزئى از آنهاست. چنان که معنى «دانشمند» کسى است که داراى دانش باشد و تحقق صفت در خارج بدون موصوف ممکن نیست. اما در بارى تعالى صفتها بسیط است و عین ذات صفات پروردگار، ثبوتى باشد یا سلبى و صفات ثبوتى را جمالى گویند و صفات سلبى را جلالى.

پلاس: لباس پشمین درشت، جامه کم بها.

وُصلت: به معنای پیوند به حق است.

وزیری که داروغه‌اش می‏کنند: مرد واصلی است که به مرتبهْ سالک بازگردد.

شعر: نوعى جامه ابریشمین نازک اعلا.

طاعت عامه: برگرفته است از جمله «حَسَناتُ الأَبرارِ سَیِّئاتُ المُقَرَّبِینَ» که منسوب به ابو سعید خراز است.[1]

تَغَیُّر: خشم گرفتن.

آستانه: درگاه، و مقصود ایستاده بر درگاه است که رتبه خدمتگزاران ساده است.

جَبر: در این بیت مقابل اختیار است.

دى: دیروز.

دست: مسند.

مرد اهل: شایسته، در خور.

مولانا قائل به سه مرتبهْ تکامل روحانی است:

الف) شناختِ واصلان به حق که غرق ذاتند. این شناخت اختصاص به انبیا و اولیای الله دارد و آن شناخت حق به حق و بدون واسطهْ دلیل و سببی است؛ چنان‌که حضرت علی(ع) فرمود: «یامن دلّ علی ذاته بذاته؛ ای خدایی که خود برخود دلالت داری». حضرت سجاد نیز می‏فرماید: «بک عرفتک وانت دللتنی علیک ودعوتنی الیک فلولا انت لم ادر ما انت؛ خدایا تو را به خودت شناختم و تو مرا بر خویش راهنمایی کردی و به سوی خود فراخواندی، اگر تو نبودی نمی‏‏دانستم تو کیستی»؛

ب) شناخت اهل کلام؛ آنها که به وصال نرسیده‏اند اما معرفتی دارند و با شناخت «صفات» حق، شادمان‌اند؛

ج) شناخت اهل حس؛ آنها که از صفات هم ادراکی ندارند، صنعِ حق و آفریدگان او را دوست دارند و از صفات محجوب‌اند.

مولانا سپس می‏گوید: واصل مانند کسی است که سرش زیر آب است، نه آب را می‏بیند و نه رنگ آن را. اگر بخواهد از حالت «غرق ذات» بدرآید، به خود ضرر می‏زند؛ مانند کسی که پلاسی را بگیرد و پارچه، ابریشمی‏ را بدهد.

مولانا با نتیجه‌گیری از سخن خود؛ می‏خواهد بگوید: هر کسی در مرتبهْ کمال روحانی، حالات و وظایفی مناسب آن مرتبه دارد. اگر خاصّان حق او را مانند «عامه» عبادت کنند، گناه است و حجابِ دیدنِ حقیقت می‏شود. پروردگار از خاصان خود انتظار بیشتری دارد، لذا ابوسعید خراز می‏گوید: «حسنات الابرار سیئات المقرّبین». مولانا برای تبیین این تغییر و تنزّل شناختی و معرفتی به این آیهْ شریفه اشاره می‏کند: «إِنَّ اللّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ »:(امّا) خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملّتى) را تغییر نمى‏دهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند! [2]