احتیاط و دور اندیشی در گزینش دوست(2)

 صحرا:گذرگاه سالک راه حق است که در آن نفس وشیطان دام هایی نهاده اند.

اُوستاخ: گستاخ، بی ملاحظه

دنبه بى‏کمین و دام صیاد: اشاره است به داستان «گرگ و روباه» منظومه‏اى که در مکتب خانه‏ها خوانده مى‏شود. روباهى در باغى لانه کرده بود و میوه‏ها را مى‏خورد. باغبان دامى در رهگذر او نهاد و دنبه‏اى در آن دام جا داد. روباه چون دنبه را دید به طمع افتاد، لیکن ترسید دامى زیر دنبه باشد، گرگى را به مهمانى طلبید و بر سر دنبه برد گرگ چون دهان گشود، دام در کامش افتاد و دنبه برون پرید و روباه آن را خورد. گرگ رمز «شتاب زدگی» و روباه رمز «حزم واحتیاط» است.

ای مرتضی: یعنی ای کسی که موجب رضایت خدا یا بندگان او هستی.

عیار: عیّار: زیرک.

چاه غرور: اضافه مشبّه به به مشبه.

عصاى حزم: اضافه مشبّه به به مشبه.

عصا کش: یعنی مرشد وراهنمای سالک.

گام ز آن سان نه: «لقمان را گفتند حکمت از که آموختى؟ گفت از نابینایان که تا جاى نبینند پاى ننهند.» (گلستان سعدى، ص 56)

 خُباط: در لغت پریشانى عقل، جنون است. لیکن در این بیت به معنى لغزش یا گمراهی است .

( 269) صحرا فراخ و هموار است ولى در هر قدم آن دامیست نباید گستاخانه در آن جا قدم زد. ( 270) بز کوهى مى‏دود و مى‏گوید کو دام؟ ولى ناگاه گلویش را مى‏گیرد. ( 271) باو باید گفت آن را که مى‏گفتى کو؟ اکنون ببین تو دشت مى‏دیدى و از کمینگاه بى‏خبر بودى‏. ( 272) اگر کمینگاه و صیاد و دام نیست دنبه در کشتزار چه مى‏کند؟. ( 273) آنهایى که گستاخانه باین سرزمین آمدند استخوان کله‏هاشان را ببین‏. ( 274) وقتى بگورستان مى‏روى از استخوانهاشان بپرس که چه بر آنها گذشته است‏. ( 275) تا آشکار ببینى که آن مستهاى کور چگونه در چاه غرور فرو رفته‏اند . ( 276) اگر چشم دارى مثل کورها قدم بر ندار و اگر چشم ندارى عصائى بدست آر . ( 277) و چون عصاى حزم و استدلال ندارى پیشواى خود را چشم خود قرار داده و بدستور او حرکت کن‏ . ( 278) وقتى عصاى حزم و استدلال نیست بدون عصا کش بر سر راه درنگ نکن‏ . ( 279) آن سان گام بر زمین بگذار که نابیناها پا مى‏نهند تا پاى تو بسنگ نخورده یا بچاه نیفتى‏ . ( 280) رسم کورى این است که با ترس و لرز و احتیاط قدم بر مى‏دارد و مى‏گذارد تا با سر بزمین نخورد . ( 281) اى کسى که از دود رهایى یافته و داخل آتش گردیده‏اى‏.

منظور مولانا از دور اندیشى و گمان بد بردن یعنی سخن هر کس را نپذیرفتن و جانب احتیاط را نگهداشتن است، نه این که سوء الظنّ به دیگران داشتن،که از القائات شیطان است. زیرا در در تعالیم دینی، به گمان نیکو بردن در باره مسلمانان سفارش شده و از گمان بد بردن در حق آنان منع شده است. «إنَّ اللَّه تَعالَى حَرَّمَ مِنَ المُسلِمِ دَمَهُ وَ مالَهُ وَ أن یُظَنَّ بِهِ ظَنَّ السُوء.»[1] در صورتى که مى‏بینیم ظاهراً سروده مولانا خلاف آن را تعلیم مى‏دهد و جمع میان این دو نظر چنین است که گوییم، ظاهر حال باید رعایت شود. اگر گوینده از اهل صلاح است بدو گمان بد نباید برد و اگر نه احتیاط باید نمود. امیر مؤمنان (ع) فرماید: «إِذا استَولَى الصَّلاحُ عَلَى الزَّمانِ وَ أهلِهِ ثُمَّ أساءَ رجُل الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَم تَظهَر مِنهُ خَزیَةٌّ فَقَد ظَلَمَ وَ إِذا استَولَى الفَسادُ عَلى الزَّمانِ وَ أهلِهِ فَأحسَنَ رَجُلٌّ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَد غرَّرَ.»[2]

همچنین مولانا تأکید دارد به این که باید در آثار و احوال گذشتگان نگریست که پایان کار آنان چیست. چنان که در قرآن کریم است:« قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی اَلْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ اَلْمُکَذِّبِینَ.»[3]

          تا که ما از حالِ آن گرگان پیش             همچو روبه پاس خود داریم بیش‏

          اُمّتِ مرحومه زین رو خواندمان             آن رسول حقّ و صادق در بیان‏

          استخوان و پشم آن گرگان عیان             بنگرید و پند گیرید اى مهان‏

3121- 3119 / د / 1

 بنابراین پیوسته باید حزم را چون عصایى در دست گرفت و راه زندگى را پیمود تا از در افتادن به چاه دنیا که متاع غرور است و گزند نفس که سگى شرور است ایمن بود. و در توضیح این مطلب مردم سبا را نمونه مى‏آورد که قدر نعمت خدا را ندانستند و نافرمانى پیش گرفتند و عذاب خدا بر آنان فرود آمد.