کوشش بى‏فایده به از خفتگى است،

آشفتگی: یعنی حرکاتی که هدفمند به‌نظر نرسد.

کوشش بیهوده به: یعنیتلاش یک امر ضروری و اجتناب ناپذیر است؛ اگر چه هدفمند به‌نظر نرسد.کمترین فایده‏ى کار و کوشش اگر چه بظاهر بى‏هوده باشد نشاط درون و صحت بدن است.

آن که او شاه است او بی‌کار نیست: خداوند متعال نیز دائم در کار و در موقعیت جدید است. در سوره الرحمن می‏خوانیم: «یَسْأَلُهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ»:تمام کسانى که در آسمانها و زمین هستند از او تقاضا مى‏کنند، و او هر روز در شأن و دست در کاری دارد! [1] خداى تعالى همیشه بر کار است با اینکه نیاز و حاجت در ساحت کمال او راه ندارد و موصوف است به صفت « فعال »[2] و چون او با وجود بى‏نیازى همیشه در کار است ما بندگان که سرا پا نقص و نیازیم و حاجت به استکمال داریم هرگز نباید که دست از کار و کوشش باز داریم.

دم آخر: نفس واپسین.

شاه جان: کنایه است، یعنی خداى تعالى.

هر چه می‏کوشند...:بیت اخیر، ظاهرا ناظر است بمضمون آیه‏ى شریفه: فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ (پس پروردگار ایشان دعاى آنها را به اجابت رسانید زیرا من آن خدایم که عمل هیچ کار آورى را چه مرد و چه زن تباه نمى‏کنم.)[3]

 ( 1829) این آشفتگى را یار دوست دارد چرا که کوشش بى‏هوده بهتر از خواب با غفلت است.( 1830) کسى که شاه است هیچ گاه بى‏کار نیست و با اینکه احتیاجى ندارد کار مى‏کند و عجب از ناله کسى که بیمار نیست.( 1831) نظر بهمین در قرآن فرموده است که کل یوم هو فى شأن. ( 1832) در این راه کوشش کن و یک دم فارغ و بى‏کار منشین‏. ( 1833) تا آن دم آخر کوشش کن تا شاید آخر دمى عنایت خداوندى با تو دمساز گردد.( 1834) هر کس از مرد و زن که کوشش مى‏کنند چشم شاه مراقب او است.() این سخن طولانى است بر گردیم به قصه خواجه و طوطى‏.

سخن دربارهْ‌ رابطه پروردگار با بندگان است. انسانِ سالک همواره و در همه حال باید در حال کوشش و تلاش، جهت تقویت ارتباط بیشتر با پروردگار باشد و در مسیر سیر و سلوک الی‌الله دمی ‏بیکار نباشد، زیرا سستی و تنبلی، سرطانی است که اگر ویروس آن در سالک نفوذ کند، رابطه را منقطع می‏سازد و سالک در سراشیب هلاکت و نابودی قرار می‌گیرد. بنابراین مولانا می‏گوید: کوشش یک اصل و تلاش یک امر ضروری و اجتناب ناپذیر است؛ اگر چه هدفمند به‌نظر نرسد.کمترین فایده‏ى کار و کوشش اگر چه بظاهر بى‏هوده باشد نشاط درون و صحت بدن است به اضافه، تمرین بر عمل و علاوه بر آن که گاه فایده‏اى که منظور نبوده و در خاطر نگذشته است بر عمل مترتب مى‏گردد و کمترین زیان بى‏کارى، خو گرفتن به سستى و اهمال و باز ماندن از پیش رفت است بدین جهت آشفتگى که مستلزم طلب است، مطلوب خدا یا ولى کامل تواند بود. «روایت شده است که رسول علیه السلام بر شخصى گذشت و باو هیچ التفات نفرمود، چون باز گشت بر وى التفاتى کرد صحابه پرسیدند که این چه سر بود فرمود اول بى‏کار بود و شیطان قرین او بود چون بر گشتم خطى بر زمین مى‏کشید، شیطان را با او ندیدم التفات کردم.»[4] بگفته‏ى حکیم نظامى گنجوى[5]:

            غافل منشین ورقى مى‏خراش             ور نتوانى قلمى مى‏تراش‏

برای جلب عنایت یار و پروردگار تا دم‌آخر باید کار کرد، چرا که خداوند متعال نیز دائم در کار و در موقعیت جدید است. پس اصل بر حرکت می‏باشد، زیرا حق شاهد اعمال درونی و بیرونی توست: «گوش و چشم شاه جان بر روزن است». حتی اگر بیمار هم نیستی، ناله را فراموش مکن و تا لحظهْ آخر بکوش و بدان که سر‌انجام لحظه‌ای خواهد آمد که عنایت حق با تو هم‌راز و همراه شود و اسراری از غیب با تو بگوید.