آفرینش و تجدید حیات« تنازع بقا»   ومرگ بر وجود حق تعالى‏،

توالى احوال بر قلب،

صدهزاران ضد، ضد را می‏کُشد: یعنیدر این جهان طبایع چهارگانه (آب، آتش، باد، خاک) یا عناصر، یا موجودات زندهْ گوناگون، با هم در تنازع‏اند و یک‌دیگر را همواره نابود می‏کنند.

کاروان در کاروان: یعنی کاروان‌های پیاپی و متعدد.

بحر نغول: یعنی دریای عمیق.

خُضر: جمع خُضرت به معنای سبزی و خرّمی ‏است.

اللهیان: اشاره به افکار و عقول غیر مادی و غیر این جهانی است.

از هزیمت رفته در دریای مرگ: منظور مولانا ازتمثیل بسیار لطیف و شاعرانه از منظره‏ى خزان و زمستان و باز آمدن بهار ، اثبات قدرت خداست بر میراندن و زنده کردن و رفته را باز آوردن، این گونه استدلال مطابق اسلوب قرآن است که حشر و نشر را بقیاس خزان و بهار در چند مورد، اثبات مى‏کند، مانند: وَ هُوَ اَلَّذِی یُرْسِلُ اَلرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالاً سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنا بِهِ اَلْماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ کُلِّ اَلثَّمَراتِ کَذلِکَ نُخْرِجُ اَلْمَوْتى‏ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ. (و خداست که بادها را بمژده پیشا پیش باران رحمت خود بر مى‏انگیزد تا چون ابرى گرانبار ببالا بر کشید ماش بزمینى مرده و بى‏گیاه مى‏رانیم و از آن آب فرو مى‏ریزیم و بدان سبب میوه‏هاى گوناگون از درختان بیرون مى‏آوریم، ما همچنان مردگان را از گور بر مى‏انگیزیم مگر شما بدین نشان بیاد رستخیز افتید.)[1]

هزیمت: یعنی به سوی نابودی، شکست خورده.

سالار ده: یعنی پروردگار و فرمان او بهار است که می‏آید.

مرگ سیاه : همان مرگ دردناک است و تعبیری از خزان و پاییز می‌باشد.

( 1898) صد هزاران ضد ضد را بخود مى‏کشد و باز با حکم تو بیرون مى‏فرستد.( 1899) بار الها بحکم تو متصل کاروانها است که از عدم بطرف وجود مى‏آیند. ( 1900) و هر شب تمام افکار و عقول در دریاى ژرف بى‏خبرى نابود مى‏گردند.( 1901) و باز وقت صبح چون ماهى از آب سر بیرون مى‏آورند.( 1902) در پائیز صد هزاران شاخ و برگ در دریاى مرگ فرو مى‏روند.( 1903) و زاغ سیاه پوشیده بر مرگ سبزه‏ها و گلزارها نوحه‏گرى مى‏کند. ( 1904) پس از آن باز از سالار مزرعه به عدم فرمان مى‏رسد که آن چه خورده‏اى باز پس بده.( 1905) اى عدم اى مرگ سیاه آن چه از نبات و سبزه و گل و برگ و گیاه فرو برده‏اى بیرون بیار.

مولانا می گوید: در این جهان طبایع چهارگانه (آب، آتش، باد، خاک) یا عناصر، یا موجودات زندهْ گوناگون، با هم در تنازع‏اند و یک‌دیگر را همواره نابود می‏کنند. اما فرمان الهی می‏تواند آنها را دوباره به زندگی باز گرداند. همواره‌ پروردگارهستی در حال آفریدن و باز آفریدن کائنات هست. قدرت پروردگار می‏تواند هر چیزی را به عدم ببرد و بازگرداند. نمونه آن این است که اندیشه و عقل ما در شب به حالت خواب، گویی نابود می‏شود و صبح دوباره از دریای قدرت حق چون ما‌هی سر بر می‏آورد. نمونهْ دیگر از تجدید حیات، خزان و بهار است که گیاهان و درختان، حیات جدیدی را به نمایش می‏گذارند. این پیکار پیاپی هستی که آن را اکنون «تنازع بقا» مى‏گویند مورد توجه مولانا بوده است.