بقیهْ قصهْ پیر چنگی وبیان مَخلص آن

تأثیر سماع و انواع آن در مسلک صوفیان،

رستن: مجازا بر آمدن، ناگاه پدید شدن. نظیر: پیش چشم سبز شدن، در محاورات

پشه گیر شدن باز: بکنایت، سخت عاجز و ناتوان شدن.

پالدم: دوالى پهن و پاره‏اى چرمین که دو سر آن را بر زین اسب یا پالان ستور دوزند و بزیر دم در اندازند، پار دم نیز تلفظ دیگر از این کلمه است.

نیرزیدى به لاش: یعنی به هیچ نمی ارزد.

لاش: یعنی چیز اندک وناقابل.

رشک زهره: آوازى بسیار خوش که ستاره‏ى زهره را که رب النوع طرب است برشک انگیزد.

( 2083) آن مطربى که عالم از او پر از طرب بوده و آوازش تخیلات فرح بخش ایجاد کرده.( 2084) از نواى او مرغ دلها بپرواز آمده و از صدایش هوش از سر مى‏پرید.( 2085) وقتى زمان پیریش رسید روح او که چون باز شکارى بود در مقابل پشه‏اى عاجز گردید.( 2086) و پشتش چون پشت خم خم شده ابروان بر چشمها چون دم افسار گردید.( 2087) آواز لطیف جان فزایش مکروه و زشت و دل خراش شد.( 2088) همان نوا که رشک زهره بود چون عرعر خر پیر بگوش مى‏رسید.

استاد فروزانفر در تفسیر این ابیات می فرماید: موسیقى در جان مستمع تاثیر مى‏کند و او را بیاد گذشته مى‏افکند و خیال را بر مى‏انگیزد، مقصود مولانا آنست که آهنگ این مطرب روح را در عالم خیال پرواز مى‏داد و باندیشه وا مى‏داشت. بعقیده‏ى صوفیان، سماع در هر سالک اثرى مناسب درجه‏ى او دارد «سرى سقطى رضى اللَّه عنه مى‏گوید که قلوب اهل محبت در وقت سماع در طرب آید و قلوب توبه کاران در خوف بحرکت آید و آتش قلوب مشتاقان در زبانه زدن آید، مَثَل سماع همچون باران است که بر زمین طیّب رسد، زمین سبز و خرم گردد، سماع نیز چون بدلهاى پاکیزه‏ى صافیه‏ى زاکیه رسد فوایدى که در وى مکنون و مستور باشد بظهور آید. خاصیت سماع آنست که هر چیزى که در آن وجود منطوى باشد از خوف و رجا و سرور و حزن و شوق و محبت گاهى آن را در صورت طرب و گاهى در صورت گریه از دل بیرون آرد و ظاهر کند.»[1] عبد الحمید بن معین الدین قتالى رفاعى تبریزى از روى گفته‏ى ابن عربى، سماع را بسه قسم تقسیم کرده و براى هر یک نشانه‏اى بر شمرده و بر مبناى آن، این ابیات را تفسیر نموده است بدین گونه:

  1- سماع طبیعى، آن که نفس بواسطه‏ى قواى جسمانیه و آلات جسدانیه اصوات حسیه را استماع نماید که علامتش آنست که صاحب آن را در وقت سماع علم بچیزى نمى‏باشد و جمیع خطرات و خیالات از او زایل مى‏گردد و در خود طربى و شوقى مى‏یابد و چون شوق غالب شود بحرکت در مى‏آید، حرکتى دورى سماوى. بدین سماع اشاره است: کز نوایش مرغ دل پران شدى. 2- سماع روحانى، آن که روح الهى بواسطه‏ى نفس ملکوتى استماع صریر اقلام صنع بر لوح محفوظ نماید که علامتش آنست که صاحب او را در وقت سماع، معانى و معارف غریبه در دل القا مى‏شود و بدن صاحب او میل بارض مى‏کند اگر ایستاده است راکع مى‏گردد و اگر در رکوع است بسجود مى‏رود، بدین سماع اشاره مى‏فرماید: رسته ز آوازش خیالات عجب. 3- سماع الهى که سر انسانى کلمات الهیه را بلا واسطه استماع نماید و علامتش حیرت سامع است چه آن، عبارت است از شنیدن کلام الهى از هر ذره‏اى از ذرات کاینات و سامع را از استماع آن حیرتى عظیم روى مى‏دهد. بدین سماع اشاره مى‏فرماید: «وز صدایش هوش جان حیران شدى».[2]