آمدن دوستان به بیمارستان جهت پرسش ذا النّون مصرى رحمة اللَّه علیه

عشق و جنون عاشقانه

مقام ومنزلت اولیای الهی

ذا النُّون مصرى: کنیه او ابو الفیّاض، پسر ابراهیم، از عارفان بزرگ. نام او را ثوبان نوشته‏اند. از مردم نَوبَه بود، که ولایتى است در سودان. و از عرفای نامدار قرن سوم هجری بوده است. (وفات 245 ه. ق) نوشته‏اند که علم کیمیا می‏دانسته و بسیاری از بزرگان عرفا مرید او بوده‌اند. شرح حال او در بیشتر کتابها مخصوصاً کتابهایى که در شرح حال عارفان است چون: تذکرة الأولیاء، صفة الصفوة، نفحات الانس، و کشف المحجوب آمده است.اما چنان که در مآخذ قصص و تمثیلات مثنوى آمده، حکایتى نزدیک بدان چه مولانا سروده در باره شبلى است.[1]

فتادن: روى دادن، پیش آمدن.

شور: آشفتگى، پریشانى.

جگرها را نمک رسیدن: آزرده شدن، کنایه از شفقت و دل سوزى.

نهادن: قیاس کردن.

شوره خاک: زمین نمکزار که گیاه نرویاند، استعاره از آن که روشنى درون ندارد.

خداوندان پاک: صالحان، پرهیزکاران، اولیاى خدا که در عشق او مى‏گدازند، مردان ره‌یافته‏ای مانند ذوالنون‌اند.

ریش ربودن: ریش سوزاندن، کنایه از آزار دادن.

آتش در ریش عوام افتادن: کنایه از آزرده شدن آنان به خاطر سخنان ذا النّون که ظاهر آن با شرع موافق نبود.

نهاد: نهادند.

 لگام واکشیدن: یعنی ایستادن، صبر کردن، استعاره از خاموشى و سکوت، خودداری از گفتن سخنانی است که بر زبان مردان حق در غلبهْ شوق جاری می‏شود. هنگامى که عارف را آن حالت دست دهد از خود اختیار ندارد. و نتواند خود را نگاه دارد. هر چند که عامه را آن حالت و آن سخنان خوش نیاید.

 تنگ آمدن: ماندن، کنایه از خرده گرفتن.

بى‏نشان: پوشیده از چشم ظاهر بینان.

بى‏نشان بودن شاهان: مردان حقّند و بی‌نشان بودن آنها در این است که خلق آنها را نمی‏‏شناسند، چون آثار تجمل و سلطنت دنیایی در آنها نیست.

رندان: یعنی ناآگاهان و آنهایی که ایمانی ندارند،آنان که ظاهر بین‏اند. رند در زبان حافظ، کسی است که آگاه است، اما مراعات آداب ظاهر نمی‏‏کند.

یک سواره: این ترکیب در نظم و نثر فارسى به معنى ممتاز، بى‏نظیر، و نیز بى‏اهمیت به کار رفته است، و نیز به معنى «تنها». که در اینجا به معنى اخیر است .

شاه عظیم: مرد حق است که در میان خلق تنهاست و مانند شاهان دنیایی، سواران همراه او نیستند.

طفلان: کنایه از عوام‌الناس است.

سفه‌فرما: یعنی هرچه انسان را به کارهای سفیهانه وادار کند.

کمال جاه او: یعنی کمال مرتبه روحانی او.

عاقلان: کسانی هستند که عقل حسابگر و عقل دنیادوست دارند.

دُرِّ یَتیم: دُرّ گرانبها، دُرّ بى‏همتا. استعاره از ولى و مرشد کامل.

دُرّ و آفتاب: استعارتى دیگر است از ولى کامل که در بیت گذشته از آن به «شاه عظیم» تعبیر کرد.

مَحو: نیست، نابود. و در اصطلاح صوفیان نابود کردن اوصاف نفوس است، و گفته‏اند فناى افعال بنده است در فعل حق.

صَحو: در لغت هوشیارى است، و در اصطلاح صوفیه باز گشت عارف است به احساس پس از غیبت.

ذوالنون مصری نیز به همین دیوانگی گرفتار شد، به‌‌طوری‌که در او شور و دیوانگی تازه‏ای رخ نمود. شور و دیوانگی ذوالنون جگر فرشتگان را هم می‏سوزاند. ای انسان بی‌حاصل! به‌هوش باش که مبادا حالت شور و دیوانگی خود را با شور و دیوانگی پاکان برابر بدانی.

مولانا می‏گوید: این خودداری از این شور و دیوانگی امکان ندارد، هر چند که عوام نیز تحمّل آن را ندارند. احوال عارفان کامل چنان است که همه را تحت‌تأثیر قرار می‏دهد که فردیت آنها محو می‏شود و مستی او همه را مست می‏کند و صحو (هوشیاری و خودآگاهی) از میان می‏رود. او می گوید: از عقل والای ذوالنون بعید است که دیوانگی، او را به کارهای سفیهانه بکشاند. ذوالنون با دیدن عقل این‌گونه مردم ترجیح داد که دیوانه باشد.