خلوت شب

گذار: گذرنده، نافذ.

دید شد گذار: یعنی چشم بینا شد، بازشد.

در حس بودن: جز از راه حس چیزى را درک نکردن.

طبایع: چهار گونه سرشت یا مزاج را گویند.

بیرون از طبایع: روح مرد کامل است. چنین کسی ابزارها و سبب‌ها و روابط زندگی مادی را قبول ندارد و به آن تکیه نمی‌کند. زیرا که درک او از مرحله جسم و جسمانى بالاتر است، و در طبیعت تصرف تواند کرد.

خرق : دریدن و پاره کردن است.

خرق سبب: ما وراى سببها را دیدن، به مسبب اصلى رسیدن، نیز بى‏سبب و علت کارى را انجام دادن.

آب و گیا: کنایه از اثر و نشانه‏هاى ظاهرى. (در مى‏یابد که معجزه پیمبران خارج از علت و عامل طبیعى است).

فتیل نو ساختن: در گذشته شبها براى روشنایى، فتیله در چراغ مى‏نهادند و پیوسته بایستى فتیله را نو کنند.

          این چراغ شمس کو روشن بود             نه از فتیل و پنبه و روغن بود

4/ د / 3

و در اینجا کنایت از آن است که دیده جان را نورانى کن تا بهتر توانى دید. چرا که چراغ دیده عقلهاى جزئى پیوسته باید از شناخت علت و اسباب بهره گیرد.

خان: خانه.

 اَه: (اسم صوت) دریغا، اسفا.

غم سوز: زداینده غم، برنده غم، و این کنایت از حالتى است که بدو دست داده است و این حالت را استغراق گویند. و استغراق غوطه‏ور شدن در توجه به معشوق است. چنان که جز از او خبر ندارد.

          تا چو مستغرق شوم در بحر ژرف بى‏خودى             سر به سر دریا بود نى جوى ماند و نه غدیر[1]

در این حالت عاشق از هر رنجى فارغ است.

خلوت شب: کنایت از وقتى که غیر را در آن راهى نیست.

جز به درد دل: اشارت است به حدیث «أنَا عِندَ المُنکَسرةِ قلوبهم.»[2]

 مولانا در این ابیات نتیجه و ثمره ریاضت و تحمل مشقّت سالکان را که همان مشاهده حقیقت بدون ابزار باشد، تصویر می‌کند و می‌گوید: ابزار مادی و این جهانی برای آنها (رهروان و واصلان به حق‌) ارزشی ندارد. سالکی که از عالم حس و زندگی مادی فراتر رفته است، اگر چشمش هم کور شود باز با چشم باطن می‌بیند، ولی تو که هنوز اسیر این زندگی هستی، به سبب و ابزار (چشم) تکیه کن. مولانا می‌گوید: اگر چشم، چشمه معجزات انبیا را می‌بیند، بی‌سبب می‌بیند، نه با ابزاری به نام چشم که از مواد این جهانی پدید آمده است. مولانا، جویندگان ابزار و سبب را به «علیل» بودن یا به «چراغ» تشبیه می‌کند و می‌گوید: حقیقت مثل آفتاب است و فتیله نمی‌خواهد، یا مانند سقف آسمان است که به کاهگل و اندود نیاز ندارد. علم اسرار حق نیز از طریق اسباب ظاهر به دست نمی‌آید.

هنگام شب، فرصت را غنیمت شمار و چراغ خانه دل را با راز و نیاز، فتیله‌‌ای نو بگذار و پرتو خورشید حقیقت را از همه این ابزار و اسباب مادی پاک و منزّه بدان. خلوت شب، هنگام راز و نیاز با معشوق حقیقی و وقت خلوت نمودن سالک با خودش است که در این خلوت، حضرت حق بر او تجلی می‌کند و انیس او می‌شود. اما اگر دلدار، غم را بسوزاند و نابود کند، این حالت از میان می‌رود و ما دوباره به روز و زندگی عادی باز می‌گردیم. مولانا می‌گوید: ماه تنها در شب می‌تابد و جلوه می‌کند‌؛ پس جز با درد دل نباید به دنبال محبوب برآیی.