نهیب مرگ

 اثر آن را بنگر: یعنی مرگ یک هشدار و نهیب الهی است.

ساران: سر.

          گفت من در تو چنان فانى شدم             که پُرم از تو ز ساران تا قدم‏

2022 /د5

اِرتِحال: رخت بر بستن، مردن.

مَنکُوس: به معنای سرنگون، فروهشته است .

چشم تیز شدن: کنایه از حقیقت را دیدن.

خون ریز: خونریزى، کنایه از مردن.

گه خونریز: به معنای هنگام مرگ است،اشاره به آیه واقعه در سوره ق که مى‏فرماید: فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ اَلْیَوْمَ حَدِیدٌ : یعنى امروز حجاب از دیده تو برداشتیم پس امروز چشم تو بسى تیز بین است.[1]

مرغ بى‏هنگام: مرغ که بى وقت خواند.

دَرا: زنگ.

دراجنبانیدن: کنایه از آواز دادن.

( 113) از گرز عزرائیل اگر صورت گرز و چوب و آهن نبینى اثرش را ببین‏. ( 114) گاهى بصورت آشکار مى‏شود که آن را فقط همان رنجور مختصرى مى‏بیند. ( 115) و به اطرافیان خود مى‏گوید این شمشیر چیست بالاى سر من؟. ( 116) چون کسى از اطرافیان رنجور آن را نمى‏بیند مى‏گویند این خیال است و گرنه ما چرا نمى‏بینیم این چه خیالى است که رنجور را از این عالم مى‏برد؟. ( 117) این چه قسم خیالى است که گردون از نهیب آن خیالى شده و از نظر محو مى‏گردد. ( 118) شمشیرها و گرزها براى بیمار محسوس شده و بر اثر آنها سر بیمار بپائین متمایل گردید. ( 119) او مى‏بیند که این گرز و شمشیر فقط براى او بوده دیگران از دوست و دشمن چشمانشان از دیدن آن محروم است‏. ( 120) اکنون حرص دنیا رفته و چشمش تیز گردیده و روشن مى‏بیند که گرزها چه اثرى کرده و چگونه خونریزى نموده‏. ( 121) چشمش بر اثر کبر و خشم او مرغ بى‏هنگام گردیده و وقتى باز شده که وقت گذشته است‏. ( 122) البته مرغى که بى‏هنگام بخواند باید سرش بریده شود.

یک نمونه دیگر از عوامل قدرت، مرگ یا عزرائیل است. مولانا می‏‏گوید: گرز او چوبی یا آهنی نیست. آن چنان سایهْ مرگ برای وابستگان به مظاهر این‌جهانی، سخت و دشوار است که ممکن است چرخ هم ازحملهْ مرگ مانند خیال محو شود. بیمار محتضر گاهی جلوه‏های قدرت حق را در حال احتضار می‏‏بیند که سرش پایین می‏‏افتد. محتضر چیزی را می‌بیند که دیگران نمی‏‏بینند. مضمون بیت مشابه آیهْ ‌شریفه سوره «ق» است: به او خطاب می‏‏شود، تو از این لحظه و این هنگام غافل بودی و ما پرده را از چشم تو کنار زدیم و امروز چشمت کاملاً تیزبین است.

بقیّه قصّه متعرّضان پیل بچگان

آسیب شناسی: بدگفتن و غیبت کردن

 گوشت‏هاى بندگان حق...:یعنی پشت‌سر کسی بد گفتن و غیبت کردن، برگرفته از قرآن کریم است« أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ: آیا از شما کسى دوست دارد گوشت برادر مرده خویش بخورد، پس آن را ناخوش مى‏دارید.»[1]

بندگان حق: را به معنای مردان حق و بندگان خاص حق نیز می‏توان گرفت.

بویا: بوینده، بو کننده.

افسوسى: یعنی فریب خورده و گمراه.  آن که بر او دریغ خورند، بى‏چاره، در خور دریغ.

          عقل او مى‏گفت کین گریه ز چیست             بر چنان افسوسیان شاید گریست‏

2561/د 1

و مى‏توان «افسوسى» را به معنى فاعلى آن گرفت (استهزا کننده). چنان که خورندگان پیل، آن را که نخورد به ریشخند گرفتند. و بدین معنى نیز در مثنوى به کار رفته است:

          هر که دید آن جاه و مالش سجده کرد             سجده افسوسیان را او بخورد

780 /د3

و در بیت مورد بحث «افسوسى» کنایه از کسانى است که از راه حق دور افتادند و مخالفت حکم او کردند. اولیا را آزردند.

بوى گیر: که از بو کسى را شناسد، کنایه از «فرشتگان» که به سر وقت گناهکاران روند.

منکر و نکیر: دو فرشته که در شب اول قبر به گور مرده در آیند و از او پرسش گیرند.

دهان دزدیدن: یعنی این‌که کسی نگذارد بوی بد دهانش را بفهمند.

آن مهان: یعنی نکیر و منکر.

دارو دهان: نیکلسون «دهان» را جمع دُهن روغن گرفته، مى‏توان آن را «دارو دِهان»: دارو دهندگان، تیمار داران معنى کرد.

آب و روغن: کنایه از آرایش ظاهرى، ظاهر سازى.

          دل نیارامد ز گفتار دروغ             آب و روغن هیچ نفروزد فروغ‏

2735/د 2

ژاژخا: یاوه‌گو.

مُرز: یعنی اسافل بدن، نشیمنگاه، مقعد.

( 105) فیل هر دهنى را بو کرده و معده اشخاص را بازجویى مى‏کند. ( 106) تا بوى کباب بچه خود را تشخیص داده و خورنده آن را زخم زده و بکیفر برساند. ( 107) غیبت بندگان حق را مى‏کنى مثل این است که گوشت بدن آنها را مى‏خورى البته کیفر خواهى دید. ( 108) آگاه باش که بویاى دهان غیبت کنندگان خداست چه کسى جز اشخاص راستگو جان سالم بدر خواهد برد. ( 109) واى بر آن افسوس خورنده‏اى که در گور نکیر و منکر دهان او را بو مى‏کنند. ( 110) نه از آن دو فرشته ممکن است دهان را دزدید و نه مى‏توان با دارو دهان را خوشبو نمود. ( 111) در آن جا براى رو پوش کردن گناه آب و روغنى نیست و عقل و هوش‏ نمى‏توانند حیله بر انگیزند. ( 112) گرز آنها بر سر هر بى‏هوده گو و حاصل عملش فرود آمده و زخم آن بجا خواهد ماند.

مولانا می‏گوید: پروردگار گناه شما را می‌داند، همان‌گونه که فیل از بوی دهان‌ها می‌فهمد که چه کسی گوشت بچه فیل خورده است؟ مولانا می‏گوید: بوی بد دهان گنه‌کاران را با داروی خوش‌بو نمی‏توان پنهان کرد. آب و روغن چیزی را نمی‌پوشاند؛ بلکه هر چیزی را بیشتر جلا می‏دهد و عقل و هوش ما در برابر قدرت حق، نمی‏تواند حیله و تدبیری بکند.

مقام وجایگاه شهیدان 

    رقص کن آن جا...: رقص کردن، گرد گردیدن، و این سو و آن سو گشتن است در مجلس‏هاى سماع که در خانقاه مى‏کردند. و از شور و هیجان از خود بى‏خود مى‏شدند.

          یک دست جام باده و یک دست جعد یار             رقصى چنین میانه می‏دانم آرزوست‏

(دیوان کبیر، ب 4645)

خود را شکستن: شکستن نفس. خودى را رها کردن.

پنبه از ریش شهوت کندن: پنبه را از روى جراحت بر مى‏دارند تا چرک و خون فاسد که زیر آن فراهم آمده برون رود. مولانا گوید: پنبه هوى و هوس را از روى زخم شهوت بردار تا ریشه فاسد آن از دلت برون رود.

رقص اندر خون خود: دور نیست توجه او در این عبارت به نجم الدین کبرى باشد. (حاشیه لاهوتى، بر ترجمه شرح مثنوى نیکلسون)

 از دست خود رهیدن: خودى را واگذاردن. کشتن هواى نفس را.

دف زدن مطربان از درون: کنایه از شور و نشاط درونى. این شور و نشاط آنان را خوش مى‏دارد و به رقص و نشاط وا مى‏دارد.

گوش دل: گوش باطن است که حقایق را می‌شنود، در مقابل گوش سر است.

هُو اُذُن: برگرفته از قرآن کریم است وَ مِنْهُمُ اَلَّذِینَ یُؤْذُونَ اَلنَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ: و از آنان کسانى پیمبر را آزار مى‏دهند، و مى‏گویند او سرا پا گوش است. بگو گوش خوبى است شما را به خدا و مؤمنان ایمان مى‏آورد.[1]

 مُرضِع: شیر دهنده، کنایه از تربیت کننده.

( 95) وقتى رقص کن که خود را شکسته و بر نفس غالب شده و پنبه را از ریش شهوت کنده باشى‏. ( 96) جولان و رقص را در میدان باید کرد مردها در میان خون خود رقص مى‏کنند. ( 97) وقتى از دست خود رهایى یافتند دست مى‏زنند و چون از نقص خود خلاص شدند رقص مى‏کنند. ( 98) مطربان باطنى براى آنها دف زده و دریاها در شور آنها کف مى‏زنند. ( 99) تو نمى‏بینى ولى در گوش آنها برگهاى درختان بر شاخها مشغول کف زدن هستند. ( 100) تو کف زدن برگها را نخواهى دید در اینجا گوش دل لازم است نه گوش این بدن‏. ( 101) گوش سر را از سخنان یاوه و دروغ بر بند تا شهر جان را با روشنى و فروغ ببینى‏. ( 102) گوش حضرت محمد (ص ع) از سخن مردم متأذى مى‏شود تا در قرآن مجید حق در باره او مى‏فرماید. ( 103) آرى آن پیغمبر اکرم تمام وجودش گوش و چشم است و او است که ما را چون طفل از پستان رحمت شیر مى‏دهد. ( 104) این سخن بى‏پایان است اکنون باز گرد و قصه خورندگان بچه فیل را بیان کن‏.

مولانا می گوید: انسان غافل، انسانی است که چشم باطن او نابیناست، فرجام امور را نمی‌بیند و شیفتهْ ظواهر دنیاست؛ منافع خود را می‌بیند و دائم در حرکت است، اما به حاصلی که ارزش معنوی داشته باشد، دست نمی‏یابد و به تعبیر مولانا، هم‌چون خرس، بی‌هدف می‏رقصد، چنان‌که خرس در کوچه‌ها و بازار می‏رقصد و هرچه تماشاگران می‏دهند، به صاحب خرس می‏رسد و به خرس، جز رنج و زحمت بیهوده، چیزی نمی‌رسد. دنیاپرستان غافل نیز زحمت می‏کشند. اما اندوخته‏های خود را برای دیگران می‏گذارند و می‌روند. مولانا می‏گوید: زخم غفلت را با پنبهْ هوا و هوس نمی‌شود التیام داد، بلکه به جای آن، باید مرهم ریاضت بگذاری تا بهبودی یابد.

"خود"، نفس انسان و هوای نفس است که اگر مقهور انسان شود، جای شادی کردن و رقصیدن است و به جایی برسی که زخم غفلت و شهوت‌ها در وجود تو درمان پذیرد. مردان حق اگر نفس و خواهش‏های نفسانی را سرکوب کنند، در میدان شهر می‏رقصند و در حقیقت، شادی مرد حق از درون او نشئت می‏گیرد و در آن حال، همهْ هستی با او در نشاط است و دریاها نیز موج برمی‌دارند و "کف"، به روی آب می‏آورند؛ برگ درخت‌ها که به هم می‌خورد, گویی برای شرکت در شادی مردان حق، کف می‏زنند. مولانا می‏گوید: گوش ظاهر و جسمانی را که عامل و سبب غفلت توست، از شنیدن سخنان یاوه و بی‌پایه فرو‌بند تا وادی روح و روان را روشن و فروزان مشاهده کنی.

اولیاء‌الله تحت حضانت خاص الهی‌اند(2)

نفرین بد: که گفت: « رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى اَلْأَرْضِ مِنَ اَلْکافِرِینَ دَیَّاراً.»[1] و طوفان بر آمد.

اولیاء‌الله تحت حضانت خاص الهی‌اند(1)

 اولیا اطفال حقّ‏اند: چنان که در حدیث آمده است «الخَلقُ کَلُّهُم عِیالُ اللَّه: آفریدگان همه عیال خداى‏اند.»[1] اما اولیا را نزد خدا مرتبتى خاص است.آنان گزیده این عیال‏هاى‏اند، و عنایت خدا به ایشان از دیگر عائله بیشتر.

غایبى و حاضرى...: «یاء» را در هر دو کلمه مى‏توان وحدت یا مصدرى گرفت (در غیبت و حضور بر خاطرها اشراف دارند یا آن جا که غایب‏اند هم حاضرند.)، چنان که مکرر در مثنوى آمده است اولیا بر ضمیر بندگان اشراف دارند، خواه در حضور و خواه در غیبت.

غیبت و حضور : دو اصطلاح عرفانى است. «غیبت» بى‏خبر ماندن از خود است، به خاطر واردى بر دل. و «حضور» مقابل آن است. و غیبت و حضور بدین معنى از صفت اولیاست. لیکن در بیت مورد بحث، معنى نخست مقصود است چنان که در بیت بعد فرماید: اگر غایب‏اند مپندار بى‏خبرند.

گفت اطفال من‏اند...: قشیرى از حمزة بن یوسف، و او به سند خود از عایشه از رسول (ص) آرد که فرمود: «مَن آذَى لِى وَلِیًّا فَقَدِ استَحَلَّ مُحارَبَتىِ: هر که ولیى را از آن من آزار دهد جنگ مرا روا شمرده است.»[2] مرحوم فروزانفر حدیث «الخَلق کلهم عیال اللَّه» و «الصوفیة اطفال فى حجر الحق» را مأخذ گرفته‏اند، لیکن حدیث قشیرى مناسب‏تر مى‏نماید.

کار و کیا: یعنی در پیشگاه حضرت حق جلال وشکوه خاص دارند.

از براى امتحان...: اولیاى خدا به صورت ژنده پوش، و در دیده دنیا پرستان بى‏مقدارند تا معلوم شود قدر آنان را چه کسى مى‏شناسد. شعیب را مى‏گفتند:« إِنَّا لَنَراکَ فِینا ضَعِیفاً» تو را در میان خود ناتوان مى‏بینیم.»[3]

پشت دار: یعنی حامی و پشتیبان همهْ آنها، نگاه دار، پناه.

          ور همى‏بیند چرا نبود دلیر             پشت دار و جان سپار و چشم سیر

803 /د6

صد هزار اندر هزار:

          چون از ایشان مجتمع بینى دو یار             هم یکى باشند و هم ششصد هزار

184 /د2

( 81) حق فرمود این اولیاء که به غربت افتاده و تنها و بى‏کس‏اند و در ظاهر جلال و عظمتى ندارند اینها اولاد من‏اند . ( 82) اینها براى آزمایش خوار و یتیم شده‏اند ولى در باطن من یار و ندیم آنها هستم‏. ( 83) نگهدارى من پشت و پناه همه آنها است مثل اینکه اعضاء من هستند. ( 84) هان آگاه باش که این دلق پوشان من میلیونها هستند ولى یک نفرند.

در این ابیات مولانا ظاهراً به این حدیث نبوی نظر دارد که: «الخَلقَ کُلّهُم عَیالُ الله» و شاید به این سخن شبلی اشاره دارد: «الصوفیةُ أطفالُ فی حجرِ الحق» مولانا بر این باور است که اولیاء از همه چیز خبر دارند، زیرا آگاهی آنها به علم الهی پیوسته است. اگر جسم آنها در نزد ما حاضر نباشد یا اگر در حال خاصی، نزد حضرت حق نباشند، دلیل نقصان آنها نیست و اگر کسی به آنها نسبت نقصان دهد، پروردگار از او انتقام می‏‏گیرد. اگر آنها در ظاهر غریب می‏‏نمایند، در پیشگاه خلق «کار و کیا» و جلال و شکوه خاصی دارند. مولانا می‏‏گوید: برای آزمایش انسان‏ها، اولیا را به ظاهر خوار و بی‌کس می‏‏نماییم. تعدد و کثرت آنها در ظاهر است و همهْ آنها در حقیقت یکی هستند. مولانا، همان‌گونه که در ابیات سرآغاز دفتر سوم اشاره داشت، این‌جا نیز بیان می‌کند: کثرت‌اندیشان خیال می‏‏کنند که کثرت و تعدد ظاهری میان اولیاء‌الله و عارفان راستین، کثرت و تعدد حقیقی است، درحالی‌که جوهرِ حقیقی و معنوی آنان یکی بیش نیست، زیرا همهْ آنان در حقیقتِ‌الله و وجود واجب، محو و فانی و به بقای حق باقی‌اند.