حسن ختام آخرین بخش دعا ونیایش را با مناجاتی از عارف شوریده خواجه عبدالله انصاری به پایان می بریم:

 الهی اگر پرسی حجت نداریم و اگر بسنجی بضاعت نداریم و اگر بسوزی طاقت نداریم .
مائیم همه مسلمان بیمایه و همه از طاعت بی پیرایه و همه محتاج و بی سرمایه الهی چون نیکان را استغفار باید کرد ، نانیکان را چه باید کرد ؟
الهی مبینی و میدانی و برآوردن می توانی .
الهی چون همه آن کنی که می خواهی پس از این بنده مفلس چه می خواهی . الهی آمرزیدن مطیعان چه کار است . کرمی که همه را نرسد چه مقدار است ؟
الهی آفریدی رایگان و روی دادی رایگان . پس بیامرز رایگان که تو خدایی نه بازرگان

 الهی اگر چه بهشت چون چشم و چراغ است
بی دیدار تو درد و داغ است.
دوزخ بیگانه را بنگاه است.
وآشنا را گذرگاه است
وعارفان را نظرگاه است
الهی اگر مرا در دوزخ کنی دعوی دار نیستم،واگر در بهشت کنی بی جمال تو خریدار نیستم.
الهی!من به حور و قصور ننازم،اگر نفسی باتو پردازم،از آن هزار بهشت سازم.

 الهی چون آتش فراق داشتی با آتش دوزخ چه کار داشتی . الهی روزگاری ترا می جستم خود را می یافتم . اکنون خود را می جویم ترا یافتم.
الهی بر عجز و بیچارگی خود گواهم و از لطف و عنایت تو آگاهم ! خواست خواست تو است من چه خواهم ؟ ( من چه دانم ؟)

 الهی مرا آن ده که مرا آن به
الهی اگر از دنیا مرا نصیبی است به بیگانگان دادم
واگر از عقبی مرا ذخیره ای است به مومنان دادم
در دنیا مرا یاد تو بس و در عقبی مرا دیدار توبس

 الهی!خواندی تاخیر کردم.فرمودی،تقصیر کردم.عمر خود بر باد کردم و بر تن خود بیداد کردم.اگر گوییم ثنای تو گوییم.اگر جوییم رضای تو جوییم.
الهی!گفتی کریمم،امید بدان تمام است.تا کرم تو در میان است،نا امیدی حرام است. خواجه عبدالله انصاری

(دفتر دوم، 1790-1720)

وقتی شبان به جایی رسیده است که دل او وصل به خداست و موسی نباید این اتصال را قطع کند، دیگر به مقام رندی و بی‌ادبی رسیده است و اینجا جایی است که سالک رخصت می‌یابد تا در مناجات خود با معشوق متصل آداب و تربیت را به کناری نهد و عاشقانه اور ا بستاید. بی‌آدابی و بی‌ترتیبی عاشق حاصل خرابی او در عشق است و عشر ندارد و چون شهید است که خون او پاک و مطهر و مقدس می‌شود.

(همان، 6-1765)

پس عاشق آداب نمی‌خواهد:

(همان، 1764)

قصه موسی و شبان معلوم می‌دارد که قرب و رضای حق با پیروی از آداب و رسوم دست نمی‌دهد؛ با دل شوریده و عشق مقدس حاصل می‌آید. (زرین‌کوب، سرّنی، 51)

بخشی از قصه مناجات شبان و محاجّه موسی را نقل می‌کنیم تا مشام جان ما به بوی کلمات مولانا معطّر شود و بی‌واسطه و بی‌پرده و مکشوف از دریای مناجات مثنوی جرعه‌هایی را بنوشیم.

التماس دعا:

درخواست دعا از دیگران و دعا کردن در حق دیگران ریشه در آموزه‌های قرآن کریم دارد. از زبان انبیاء در حق پدر و مادر و مؤمنین دعا می‌شود. این نشانه‌ی آن است که دعا در حق دیگران از اعتبار خاصی برخوردار است. اینکه اولیاء از هم التماس دعا دارند و اینکه حافظ در سیر و سلوک خود از همّت پیران و یاران طلب یاری می‌نماید از همین منظر قابل بررسی است.

نبی مکرّم اسلام با توجه به حدیث کانَ یَسْتَفْتِحُ و یَسْتَنْصِرُ بِصَعالیک الْمُسْلِمینَ از فقیران و درویشان مسلمان درخواست می‌فرموده‌اند. (زمانی، کریم، ج6، ص461)

(دفتر ششم، 3-1632)

و اگر می‌خواهی که خدا به نظر عنایت در تو نگرد بهتر است خود را محبوب دل مؤمنین گردانی که چون خدا به دل اینان نظر کند پرتوی از لطف او به تو نیز برسد. این است که مولوی می‌گوید اگر نفس تو گرم و گیرا نیست از دم گرم و دل صاف مؤمنین خالص طلب دعا کن.

(دفتر سوم، 179)

مولوی در بیان امر حق به موسی (ع) که مرا به دهانی خوان که بدان دهان گناه نکرده‌ای، در واقع به دنبال همین موضوع است؛ یعنی دهان دیگران.

(دفتر سوم، 5-180)

دعای دل:

در هنگام دعا خداوند مجیب الدعوات به دل دعا کننده نگاه می کند و اصل هم بر دل است و لقلقه زبان اگر با نیّات قلبی یکی نباشد مقبول حضرت حق نمی‌شود.

اگر کلمات و عبارات تو ناراست و حتی غلط باشد خداوند به آن نظر نمی‌کند بلکه به نیّت قلبی نظر دارد. حدیث: «اِنَّ الله لایَنْظُرُ اِلی صُوَرِکُمْ وَ لا اِلی اَعْمالِکُمْ وَ لِکنْ یَنْظُرُ اِلی قُلُوبِکُمْ»

(دفتر سوم، 2444)

(دفتر دوم، 63-1759)

ابیات فوق بخشی از داستان و ماجرای موسی (ع) و شبان است. این داستان از این نظر مورد توجه قرار می‌گیرد که اصل ماجرا مناجات و راز و نیاز بنده‌ای از بندگان با حضرت حق است. مولوی در این داستان جنجالی اهدافی را دنبال می‌کند:

- نفی صورت‌گرایی و قشری‌گری در اندیشه‌های دینی.

- شناخت هرکس از حق مطابق است با شأن و مرتبه او.

- بیان احوال اولیای مستور.

- تشبیه و تجسیم اهل عشق، کمتر از تنزیه و تقدیس اهل شریعت نیست، چرا که خداوند به قلب خاشع نظر می‌کند نه به صورت لفظ.

- حمد و ثنای آدمی هر قدر هم کامل و مطابق شرع باشد، در مقابل مقام بی‌چون الهی ارزشی ندارد.

- مقبول افتادن حمد و ثنا و اجابت دعا به واسطه رحمت حق است.

- هر آیینی را که آدمی خالصانه بپذیرد آن آیین او را به وصال حق می‌رساند.

این داستان پر مغز و آموزنده، آیینه تاریخ فرهنگ دینی است و عصارة در پیچیدن عقل با عشق، متکلم با عارف، تشبیه‌گر با تنزیه‌گر، شریعت و حقیقت، تجربت‌اندیشی و معرفت اندیشی را با خود دارد و با نازکی تمام از خدا و عبادت و گوهر دین و ایمان و امن و پیامبری سخن می‌گوید.

کلمات شبان حکایت از آن دارد که او اهل انس است. خدا را در درون خویش که قلب عبد مؤمن است، دیده است و با آنکه چشم وی از این دیدن خبر ندارد دلش با او انسی عاری از تکلف دارد که به مناجاتش صبغه‌ی تشبیه می‌بخشد و موسی به مناجات شبان و لحن آمیخته به تشبیه که در این مناجات عاشقانه او هست اعتراض می‌کند. (زرین‌کوب، عبدالحسین، بحر در کوزه، ص59)

(دفتر دوم، 8-1727)

موسی (ع) در این داستام یک تنزیه‌گر است و شبان یک تشبیه‌گر. از داوری خداوند بین موسی و شبان این نتیجه حاصل می‌شود که هر دو مقبول‌اند، چون دو سطح از دینداری‌اند. یعنی مراتب متفاوت است. زبان‌ها با هم فرق دارد. چوپان با سادگی و خامی خود همان را می‌گوید که متکلمان و عارفان فرهیخته می‌گویند.

سخن چوپان از چوپان مدح است و از موسی ذمّ. برای او مایه‌ی قرب و وصال است و برای موسی مایة بعد و فراق و عذاب. در نگاهی دیگر موسی نماینده عقل است و چوپان سخنگوی عشق. (همان 180) و دعا عشق می‌خواهد نه عقل، سوز می‌خواهد نه آداب.

آدب دعا و نیایش:

وقتی توفیق دعا و تعلیم دعا در کار شد، اولین ادب بنده در دعا این است که از حق غیرحق نخواهد و از دوست به دوست راضی شود. اگر هم گاهی کسی از خدا غیرخدا می‌خواهد نشانه آن است که در سایه‌ی لعنت قرار گرفته است؛ همان‌گونه که ابلیس از حق غیر او را خواست، یعنی عمر طولانی و این نشانه‌ی این است که ابلیس از سوی خدا لعنت شده است.

(دفتر پنجم، 772)

ای بسا دعاهایی که به رشد کمک نمی‌کند و موجب نزول بنده و خشم خداوند می‌شود:

(دفتر پنجم، 4-773)

ضرورت دعا:

دعا کردن تنها برای رسیدن به مضمون درخواست و طلب نیست، بلکه اگر آنچه طلب می‌شود از جانب خدا عطا شود زهی فخر؛ و اگر نشده بنده وظیفه بندگی را انجام داده است. دعا و نیایش راه و دلیل تکامل روحی و ارتقای معنوی سالک الی الله است. پس در هر شرایطی بنده ملزم به دعا و ابتهال است.

(دفتر ششم، 2344)

اجابت دعا:

عبارت مشهور که از حضرت موسی (ع) نقل شده است که گفت: «اِلهی اَیْنَ اَطْلَبُکَ؟ قَالَ: اَنَا عِنْدَ المُنْکَسِرَهِ الْقُلُوبُهُمْ» این نکته به ذهن می‌آورد که خداوند مجیب، پاسخ صدایی را می‌دهد که از دل‌های شکسته برمی‌خیزد و دل‌های متکبّر و مغرور البته خود اساساً دعا نمی‌کنند. توفیق دعا خود نشانه‌ی پاسخ اوست و زاری ما یاری دوست.

(دفتر اول، 8-817)

باید به خشوع و افتادگی و دست و دل شکسته دعا کرد تا قرین اجابت شود.

(دفتر پنجم، 493)

و باید صادقانه و خالصانه و از صمیم دل او را خواند تا شامل رحمت و عنایت او گردیم.

(دفتر اول، 61)

(دفتر دوم، 2-1951)

اگر خداوند ما را به گریه آورد قصد رحمت دارد همان‌گونه که کودک در حال گریه از مهربانی مادر بهره‌مند می‌شود.

(دفتر دوم، 5-373)