ارزش گریه و سوز قلبی

انکسار و رقّت قلب و لطافت روح، از ثمرات ایمان است.دل‌های سنگین و قسی از نور ایمان تهی هستند. از‌این‌روست که در ادعیه شریفه، گریه و خضوع قلبی بسیار مورد تأکید قرارگرفته است. حضرت علی× در انتهای دعای کمیل می‌فرماید: «ارحم من رأس ماله الرجاء وسلاحه البکاء؛ رحم آر بر کسی که سرمایه‌ای جز امید و سلاحی جز گریه ندارد.» حضرت عیسی(ع) در پاسخ به سؤال حواریون که چه کسی در ملکوت آسمان‌ها والاتر است، فرمود: هر آینه به شما بگویم، تا بازگشت نکنید و مثل طفل کوچک نشوید، هرگز به ملکوت آسمان‌ها داخل نخواهید شد. پس هرکه مانند بچه‌ای کوچک، خود را فروتر سازد، در ملکوت آسمان بزرگ‌تر است.

د/5 ب/135 ببعد

تا ابر نبارد، چگونه ممکن است چمن شاداب و خرم شود؟ و تا کودک شیرخوار گریه سر ندهد آیا ممکن است که در پستان مادرش شیر به جوشش آید؟ حتی طفل یک روزه نیز راه شیر خوردن را بلد است و با زبان حال می‌گوید: باید گریه کنم تا دایه مهربان نزد من آید. آیا تو این مطلب را نمی‌دانی که دایه رایگان، یعنی پروردگار، بدون گریه بندگان، کمتر شیر لطف خود را به آنان می‌نوشاند؟ این فرموده حق که: «باید بسیار بگریند»، را گوش کن، تا شیر فضل الهی بر تو فرو ریزد. این جمله اشاره دارد به آیه 82 سوره توبه: «فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیرا جزاء بما کانوا یکسبون»گریه ابر و حرارت خورشید، ستون دنیاست. تو نیز به گریه و سوز قلبی متوسل شو. اگر حرارت آفتاب و بارش ابر نبود چگونه ممکن بود که جوهر و عرض، نشو و نما کند و بزرگ شود. فصول چهارگانه طبیعت سر و سامان پیدا کند؟

د/5 ب/142 ببعد

حال که حرارت خورشید و بارش ابرهای جهان، کام دنیا را شیرین می‌کند و موجب رشد و نموّ می‌شود، تو نیز خورشید عقلت را گرم و فروزان کن و چشمت را مانند ابر گریان بدار. تو باید مانند طفل خردسال، چشمی گریان داشته باشی. نان کمتر بخور، زیرا نان، آبروی تو را می‌برد؛ یعنی انسان باید برای ادراک عالم معنا، رنج ببرد و از پروردگار یاری بخواهد و به آبشخور دنیا دل نبندد، چون دل بستن به مظاهر مادی، آبروی انسان را در درگاه حق، خواهد برد. اگر جسم تو هر روز و شب از توشه و آذوقه برخوردار شود، شاخه روح تو دچار برگ‌ریزی (پاییز) خواهد شد؛ یعنی جان مانند شاخه درخت است که، وقتی تو گرفتار دنیای مادی می‌شوی، برگ‌هایش می‌ریزد. مادیات درخت روح را خشک می‌کند و از باروری می‌اندازد. طبق حکم «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ‏» به خداوند قرض نکو دهید. انسان برای نیل به کمالات والای روحی و اخلاقی باید از شهوات نفسانی و لذات جسمانی بگذرد و توانایی جسمی را در راه حق به کار اندازد، تا باطن او شاد شود. به خدا قرض بده و از غذای جسمت بکاه، تا خداوند به تو رخساره‌ای نشان دهد که هیچ چشمی آن‌را ندیده است. منظور عوالم غیبی است، و این سخن اقتباسی است از این حدیث قدسی که پروردگار فرمود: «اعدت لعبادی الصالحین ما لارأت عین ولا اذنسمعت ولاخطر علی قلب بشر؛ برای بندگان نیکوکارم، آن‌چه را هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده، و بر دلی نگذشته است، فراهم کرده‌ام».

درِ توبه همواره باز است

د/4 ب/2504 ببعد

موسی به فرعون می‌گوید: از طغیان و مقابله با حق احتراض کن. تا هنگامی که آفتاب از باختر برآید و تا دنیا دنیاست، خدا توبه را می‌پذیرد. ای پسر! بهشت هشت در دارد که یکی از آن هشت در، در توبه است. درهای دیگر بهشت گاهی باز است و گاهی بسته، اما در توبه همواره بازاست. به هوش باش و فرصت غنیمت شمار که در توبه بازاست؛ تو نیز به کوری چشم حسودان بی‌درنگ بدان‌جا کوچ کن.

ذوق دعا و نیایش، نشانه کشش و جذبه حق

د/3 ب/189 ببعد

مولانا در جایی دیگر از مثنوی می‌گوید: این‌که پروردگار راه دعا را بر ما می‌گشاید، جواب او به دعای ماست؛ در‌این‌جا این مضمون را روشن‌تر و بازتر بیان می‌کند. «با روی سخت» یعنی با سماجت و پر‌رویی. «خِضر» همان معلم حضرت موسی(ع) و ساقی آب حیات است. و «خُضرَ» یعنی سبزه‌زار. «از آن کش خوانده‌‌ای» یعنی از‌آن‌رو که خدا را خوانده‌ای. «رد باب» مردود درگاه حق. خضر چون مرد واصل به حق است، از جانب حق پاسخ می‌دهد. «لبیک ما» یعنی لبیک خدا. «جذب ما بود» اشاره به این معناست که تا کششی از جانب حق نباشد، کوشش بنده به وصال نمی‌انجامد. نکته ظریف‌تر آن که، اگر کشش الهی و جذبه حق نباشد‌، کوششی (حال دعایی) وجود ندارد. مولانا می‌گوید: ترس از خدا و عشق به خدا، هر دو کششی از جانب حق هستند و خدا به دعا و زاری مرد حق همواره پاسخ می‌دهد. «یار بی زو شصت لبیک از خدا».

د/3 ب/198 ببعد

توجه به حق، نیازمند کششی از جانب اوست. روح و روان انسان نادان از حقیقت این نیایش به دور است، زیرا نادان مجاز به ذکر حق نیست؛ البته چون معرفت ندارد، نمی‌تواند نیایش کند. بر دهان و قلب انسان نادان، قفلی از هوا و حماقت نهاده شده تا به هنگام اضطرار و گزند به درگاه خدا ناله سر ندهد. این مطلب اشاره دارد به آیه 7 سوره بقره که‌: «خَتَمَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِیمٌ »خداوند بر دلهاى آنان، و بر شنوایى ایشان مُهر نهاده و بر دیدگانشان پرده‏اى است و آنان را عذابى بزرگ است.  شکوه و قدرت فرعون نیز قهر الهی است، چون اشتغال به دنیا، او را از توجه به حق بازداشت. او در سراسر زندگی به هیچ‌ گرفتاری و یا درد سری مبتلا نشد تا مبادا به درگاه الهی ناله سردهد.

توبه و باز‌گشت به حق

د/1 ب/1643 ببعد

حضرت آدم نافرمانی کرد و میوه ممنوع را خورد، پس مورد عتاب حق قرار گرفت و از بهشت به زمین فرستاده شود، اما آن قدر گریه کرد تا از کیفر الهی معاف شد. مولانا می‌گوید: برای کسی که توبه می‌کند، اشک ریختن مانند نفس کشیدن ضروری است. او از هبوط آدم تعبیر دلا‌ویزی می‌کند و می‌گوید: بهشت در بالای هفت آسمان است و زمین که در پایین هستی است، مثل «پای ماچان» یعنی کفش کنِ بارگاه الهی محسوب می‌شود. آدم برای عذر‌خواهی از بالا به این پایین آمد تا رسم ادب به جای آورد و در کفش کن پروردگار بایستد و توبه کند. «صُلب» یعنی تیره پشت انسان؛ از صلب کسی، یعنی از نسل او. «طُلب» یعنی طالبان؛ در طلب او باش، یعنی به راه او برو. مولانا می‌گوید: آدم توبه کرد و باز به پروردگار پیوست، تو هم با سوز دل و با اشک ریختن می‌توانی به پروردگار بپیوندی. این سوز دل و گریه مانند خورشید و ابر که بوستان را سرسبز می‌کند، موجب توفیق خواهد شد و شور و لذتی دارد که فقط آگاهان اسرار حق آن را می‌فهمند. تو که عاشق نان و اسیر علایق مادی هستی آن لذت را درک نمی‌کنی. «نادید‌گان» کسی که بصیرت و آگاهی نسبت به حقایق ندارد. «در انبان» کنایه از شکم و یا به‌طور کلی درون انسان است. «انبان زنان خالی کنی» تعبیری از ترک علایق مادی است. اگر علایق مادی را رها کنی، درونت پُر از گوهر‌هایی می‌شود که جلال و بزرگی حقیقی به تو خواهد داد.

سپس مولانا می‌گوید: جان، مانند کودک شیر‌خوار، از غذاهای مادی و این جهانی نیرو می‌گیرد اما این مزایا مانند شیری است که از پستان شیطان می‌تراود. اگر طفلِ جان را از شیر شیطان بگیری، می‌توانی او را با عالم ملکوت مربوط کنی. تمام تاریکی‌ها و دلتنگی‌ها از این است که ما با شیطان هم کاسه و هم غذا هستیم و اگر علایق مادی را رها کنیم، شادمان خواهیم بود و اشک در راه خدا نیز اشک شادی خواهد بود. «هم‌شیره» دو طفل را گویند که از یک پستان شیر بنوشند.

د/1 ب/2196 ببعد

ای خدا! من تحمل این همه لطف را ندارم. «حجاب» در اصطلاح هر چیزی را گویند که سالک را از ادراک حقیقت باز دارد، حتی عبادت بسیار پیر خطاب به چنگ می‌گوید‌: ای که هفتاد سال مرا از زندگی حقیقی دور کرده و در حقیقت مرا کشته و خونم را خورده‌ای و در برابر پروردگاری که کمال مطلق است رو سیاه کرده‌ای! عمرم در راه ناحق صرف شد و تمام لحظه‌های زندگی‌ام را در نوازندگی گذراندم.

د/1 ب/2203 ببعد

«ره یا راه» در موسیقی به معنای مقام یا پرده است. «پرده عراق» نام یکی از دوازده پرده موسیقی قدیم است. معنای بیت این است که: آن قدر در اندیشه نواختن پرده‌های گوناگون بودم که فراق حق و جدایی و دوری از اصل هستی را فراموش کردم. «زیر افگند» یکی از مقامات موسیقی است که دو شعبه خرد و بزرگ برای آن قائل بوده‌اند. در موسیقی کهن‌، نواخت‌های زیر، بم، اقرب به زیر و اقرب به بم، هر‌یک را به‌گونه‌ای از طبایع منسوب می‌دانسته‌اند و زیر افگند خرد را به طبیعت رطو‌بی نسبت می‌داده‌اند و «ترّی زیر افگند خُرد» با توجه به همین اعتقاد و به معنای لطافت و نرمی این پرده است‌ـ پیر صاحب چنگ می‌گوید: اگر چه این پرده زیر افگند بسیار لطیف و تر است، اما کشت‌زار دل من از آن خشکید و در آن نهال معرفت حق بارور نشد. هر یک از دوازده پرده موسیقی دو شعبه دارد و منظور «این بست و چهار» شعبه‌ها‌ی دوازده مقام است. پیر نادم می‌گوید‌: من از راه ماندم و به معرفت حق نرسیدم. فرصت‌ها از دست رفته و اشتغال به امر این جهانی (نوازندگی و خوانندگی) مرا از حق دور کرده است. پیر از خود شکایت دارد و از دست خود به کسی پناه می‌برد که از خودش به او نز‌دیک‌تر است و در قرآن فرموده است‌: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ ? وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» سوره ق /آیه 16

خانه دل حریم کبریا

د/2 ب/3140 ببعد

مولانا رهروان حق و واصلان به حق را زنده و دل آنها را خانه خدا می‌داند و دل طاغیان و منکران را مانند گوری تاریک و عاری از هر نشانه زندگی می‌داند.‌ «آفتاب کبریا‌» نور پروردگار است و شعاع آن جلوه‌های صفات حق است‌. «ضیا» نور ذاتی و اصلی است. دل‌های اهل معنا از حق روشن است، ولی دلی که نور حق در آن نیست مانند درون منکران و دشمنان دین تاریک است‌. «سلطان ودود» خدای مهربان است که در آیه 90 سوره هود و آیه 14 سوره بروج این صفت را دارد. «بی‌نوا از ذوق» یعنی بی‌بهره از معرفت و شناخت. «فتح باب» گشودن درهای آشنایی با حق، به روی مردان حق است‌. مولانا به بندگان خدا می‌گوید: دل ناآگاه و عاری از نور خدا همانند گور است؛ سعی کنید از این مرتبه پست و ظلمانی رهایی یابید. اگر کسی زنده به نور حق باشد، خانه دل هم برا‌یش تنگ است. هر انسانی می‌تواند راهی به حقیقت و عالم غیب داشته باشد، به شرط آن‌که خود را از زندان زندگی مادی برهاند؛ چنان‌که یوسف(ع) از چاه درآمد و یونس(ع) با تسبیح و توجه به حق، از شکم ماهی بیرون آمد. «در بطن ماهی پخته شد» یعنی در مشغله زندگی مادی، نزدیک است که از میان برود. (در این‌جا پختگی به معنای تکامل، منظور نیست) اگر یونس(ع ) تسبیح‌گوی خدا نبود تا قیامت در بطن نون (شکم ماهی) می‌ماند. مضمون بیت از آیه‌های 143 و 144 سوره صافات است: «فَلَوْلَا أَنَّهُ کَانَ مِنْ الْمُسَبِّحِینَ * لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ : پس اگر نه این بود که او (در مدت عمرش و در شکم ماهى) از تسبیح‏گویان بود * حتما تا روزى که (مردم) برانگیخته مى‏شوند در شکم آن ماهى مى‏ماند».

د/2 ب/3148و3149

مولانا سؤال می‌کند که: این تسبیح چیست که این همه تأثیر دارد؟ و خود پاسخ می‌دهد: تسبیح نشانه‌‌ای از روز ازل است؛ روزی که پیش از خلقت صوری، پروردگار از همه پرسید:»أَلست بربّکم قالوا بلی «

 و با این سخن همه او را پروردگار خود دانستند. اکنون نیز همه باید در تأیید همان «بلی» او را تسبیح گویند‌. «آن تسبیح جان» همان «بلی» است که در روز اَلَست همه جان‌ها گفتند. «ماهیان» این وجود صوری ما است که روح در آن مانند یونس زندانی است.

د/2 ب/3150 ببعد

«ماهی» کسی است که الله را با چشم دل می‌بیند و در دریای حقیقت شناور است‌. «روح» تا هنگامی که نور صبح حقیقت را نمی‌بیند، مانند یونس× در ماهی تن اسیر است. روح باید به حق توجه پیدا کند وگرنه می‌میرد. مولانا از ماهی‌های دیگر نیز سخن می‌گوید؛ آنها که زندگی جسمی دارند اما ذرّه‌ای اسیر آن نیستند و همه وجود آنها «جان» است. در دریای هستی، ماهیان جان و مردان حق، بسیارند.

نقش درد و رنج در کامیابی انسان

د/2 ب/2525 ببعد

انسان بر اثر هیچ انگاشتن خود، به درد و رنج درون پی خواهد برد و این دردمندی او را از حجاب نفسانی بیرون می‌آورد و به وصال می‌رساند. به عبارت دیگر: ناامیدی از خود و تدبیرات خود؛ «ریش» درون را سوزانده‌تر می کند و این سوز درون «حجاب» خود پرستی را کنار می‌زند و چشم باطن را به حقایق آشنا می‌کند. مولانا می‌گوید‌: همان‌طور که کودک با درد زایمان به دنیا می‌آید، راز حق نیز با درد درون, خود را آشکار می‌کند. «امانت» همین اسرار حق است که در ازل بر آسمان‌ها و زمین و فرشتگان عرضه شد، ولی هیچ‌یک آن را نپذیرفتند تا انسان پذیرای این حقیقت شد و به قول حافظ: قرعه فال به نام من دیوانه زدند. «قابله» مرشد است که می‌داند کدام مرید، درد دارد و باید از این اسرار با او سخن گفت. مولانا در این‌جا اشاره‌ای هم به مدعیانی می‌کند که به دروغ تظاهر به درد می‌کنند‌. «انا الحق» گفتن این‌گونه مردم، ادعای خدایی است، مثل «انا ربّکم الاعلی» که فرعون می‌‌‌گفت‌. سپس مولانا می‌گوید: «انا» و من، با دو معنای مختلف یا متضاد مطرح است: وقتی که کسی از روی ادعا و مقابله با حقیقت «من» بگوید، باعث لعنت و بدنامی است (آیه 12 اعراف و آیه 24 نازعات) مانند انا گفتن شیطان و فرعون. اما اگر کسی مانند منصور حلاج «انا الحق» بگوید، مست و محو حق است و «انا الحق» سخن حقی است بر زبان حلاج که رحمت شامل او شده است.

خانه گِل

د/2 ب/3127 ببعد

مولانا دل ناآگاه و عاری از نور خدا را با گور قیاس می‌کند و به انسان‌ها می‌گوید: از این گل خانه و مرتبه پست مادی درآیید. خانه زشت و تاریک، خانه سرگشتگی‌، خانه‌ای که آثار زندگی و صفات حیاتی در او نیست، مانند درون منکران.