سؤال کردن بهلول آن درویش را

 بُهلول: از عقلاى مجانین. کنیه او را ابو وُهَیْب نوشته‏اند. در دهه آخر سده دوم هجرى در کوفه در گذشت. آن چه مولانا به بهلول نسبت داده است در برخى روایت‏ها دیده مى‏شود. اما نسبت آن به داود است از جمله در توحید صدوق از امیر المؤمنین (ع) آمده است که «أوْحَى اللَّهُ تَعَالى اِلى داودَ یا داودُ تُرِیدُ و اُرید وَ لا یکونُ إلاَّ ما اُرید فإن أسْلَمتَ لِما اُرید أعطیتُکَ ما تُرید...: اى داود مى‏خواهى و مى‏خواهم، و جز آن چه مى‏خواهم نخواهد شد. پس اگر بدان چه مى‏خواهم گردن نهى تو را آن مى‏دهم که خواهى.»[1]

سرهنگان: در این بیت کنایه از مطلق مأمور و فرمانبردار است. (مرگ و زندگى چون دو مأمور اویند که بر سر هر کس خواهد فرستندشان).

فرمان روان: همان فرمانروا است.

مرد فضول: یعنی آن که افیون طلب یا مدعی افزونی در فضایل خویش است.

آنچه در این ابیات می آید، وصف مرشد کامل یا قطب است . مولانا می گوید: وقایع جهان مادی و آن‌چه مردم به تأثیر اختران آسمان نسبت می‏دهند، در نظر اولیای حق، مشیّت الهی است. آنها که دل به رضای حق سپرده‌اند، همان را می‏خواهند که پیش می‏آید؛ نه بیمی ‏دارند و نه شکایتی. مولانا برای بیان بیشتر همین موضوع، پرسش و پاسخی را از بهلول نقل می‏کند، که به وضوح بیان‌گر حالات چنین مردان حقی است. بهلول مرد دل‌آگاه و نکته‌گویی است که معاصر هارون‌الرشید بوده و او را در شمار عقلای دیوانه به شمار آورده‌اند‌. بهلول از عارفی پرسید که چگونه‌ای، مرا از حال خود آگاه کن. عارف گفت: حال کسی که کار و بار جهان همواره مطابق میل و مرادش بگردد چگونه باید باشد؟ زندگی و مرگ به منزلهْ مأموران او هستند و مطابق خواسته او محله به محله می‏روند. کلاً در این جهان هیچ‌کس بدون رضایت و فرمان او نمی‏‏خندد. بهلول گفت: ای شاه معنوی! راست گفتی، واقعاً همین‌طور است، زیرا گفته‏های تو از شکوه و جلال و چهرهْ نورانی تو آشکار است. آن‌چه گفتی نه تنها همانی بلکه صد برابر آنی. امّا باید این مطلب را خوب توضیح دهی. حقیقت را آن چنان توضیح بده که وقتی این سخنان به گوش دانایان راستین و یاوه‌گویان مدعیِ کمال می‏رسد آن را بپذیرند و عقل همگان از آن بهره ببرد.

رضا به قضای الهی و معرفت شهودی 

 رهرو: سالک. در اینجا مقصود سالکى است که به مرحله کمال رسیده و راضى به رضاى حق است.

دوختن و دریدن: کنایت از رحمت خواستن یا نفرین کردن بر قوم، چنان که شیوه بعضى چنین است.

عَمى: عَمَى. کورى.

حسن ظنی: یعنی در بلا ومحنت هم امید به اطف الهی دارند.

جامه کبود پوشیدن: نشانه عزاست، و در این بیت کنایه از اندوهگین شدن است. (رنج را راحت و محنت را رحمت مى‏شمارند).

در این ابیات بحث در مورد رضا به قضای الهی و سالکانی است که در این دنیا نسبت به مشیت الهی اعتراضی نمی‏‏کنند ولو در قالب دعا و خواستن از پروردگار. بله، اولیای اهل دعا هم هستند که گاهی می‏دوزند و زمانی پاره می‏کنند و دعایشان مستجاب می‏شود. اما اهل رضا، دعا را نیز برخود حرام کرده‏ و تسلیم محض مشیت حق‌اند. آنها به مقامی راه یافته‏اند که از رنج‏های قضای حق لذت می‏برند، زیرا جلوه حق را در آن مشاهده می‏کنند. حق تعالی نیز بر قلب این اولیا‌ء چنان حسن ظنی عطا نموده است که در عزا و ماتم نیز جامهْ سیاه به تن نمی‏‏کنند و همین حسن ظن موجب می‌شود که در بلا هم امید لطف دارند.

چکیده کلام مولانا این است که: بعض اولیا خواستِ پروردگار را بر خواستِ خود مقدم مى‏دارند و هیچ گاه در مقام مسألت بر نمى‏آیند. و بعضى از خدا خیر خود و مردم را خواهان‏اند و در مقام دعا به درگاه او نالان. پیمبران و امامان داراى هر دو مرتبه هستند، به آن چه خدا براى آنان خواسته راضى‏اند و از او چیزى مسألت ندارند. اما به خاطر شفقتى که بر بندگان خدا دارند از او رستگاریشان را مى‏خواهند و هم به مردم تعلیم مى‏دهند که چگونه از خدا خیر خود را درخواست کنند.

بقیّه حکایت نابینا و مصحف (ادامه)

 بینش: نور چشم، دیدن.

شاه فرد: پروردگار است.

شب نورد: کنایه از تاریکى زدا.

ولیّ: در این‌جا پروردگار است:«اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُواْ یُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّوُرِ وَالَّذِینَ کَفَرُواْ أَوْلِیَآؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُم مِّنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُوْلَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»:خداوند، ولى و سرپرست کسانى است که ایمان آورده‏اند؛ آنها را از ظلمتها، به سوى نور بیرون مى‏برد. (اما) کسانى که کافر شدند، اولیاى آنها طاغوتها هستند؛ که آنها را از نور، به سوى ظلمتها بیرون مى‏برند؛ آنها اهل آتشند و همیشه در آن خواهند ماند.[1].

اِعتیاض: عوض خواستن. عوض گرفتن.

کان غم‌ها: کسی است که بسیار غمگین است و پروردگار می‏تواند او را شاد کند.

لا نُسَلِّم: (جمله فعلیه) نمى‏پذیریم. گردن نمى‏نهیم، اعتراض داریم.

لا نُسَلِّم رفتن: کنایه از تسلیم بودن، اعتراض نداشتن.

مفقود: گم شده.

زفت: کنایه از بسیار.

عوض می‌آید از مقصود زفت: یعنیبه‌جای آن‌چه از دست رفته، عوض بزرگ‌تری می‏آید.

بی آتش: یعنی با ترک اسباب دنیایی.

راضیَم گر...: اگر به ظاهر براى من مصیبتى خواسته آن را مى‏پذیرم چون بیشتر از آن مفقود به من عوض داده.

آتشش ما را کشد: یعنی دشواری‌های طریق حق، وجود مادی ما را نابود کند.

شد: یعنی از میان رفت.

آوردن این داستان، برای توضیح بحث صبر است، و فایدتى که بر آن مترتب است، همچنین گمان نیک به خدا بردن و کار خود به حضرت دو ست واگذارنمودن. مولانا می گوید: آن‌که عوض می‏دهد پروردگار است. اگر خداوند وجود مادی و زندگی این جهانی را نابود کند، در عوض وصال خود را می‏دهد که حاصل حقیقی زندگی است. نظیر شیخ ابوالخیر اقطع.

بقیّه حکایت نابینا و مصحف 

 افتادن بر چیزى: دریافتن. همان را که در مصحف نوشته است (با گزاردن انگشت بر روى حروف) مى‏خوانى.

بر آن افتاده‌ای: یعنی معلوم است که کلمات را می‏بینی و روی آن متمرکز می‏شوی.

اِصبَع: انگشت.

پیدا کردن: آشکار ساختن، نشان دادن.

مستند: یعنی با تکیه بر حروف و کلمات.

از جهل تن جدا گشتن: یعنی جهل حاصل از توجه به نفسانیات و زندگی نفسانی، علم ظاهرى داشتن و از حقایق ناآگاه بودن. (در نظر پرسنده تنها وسیلت قرائت از روى مصحف چشم ظاهرى بود).

مُستَعان: یعنی یاری کننده،یارى خواسته، که از او یارى خواهند.

حریصم: یعنی در حفظ جان خود حریصم.

بى‏گره:یعنی بى‏اشکال.

خوانم عیان: یعنی عیناً با چشم بخوانم، نه از حافظه.

برتر آمدن: کنایه از لطف حق را در باره خویش خواستن و بدو امیدوار بودن.

مُعَظَّم جوهر: کنایه از قرآن، و «آ» علامت تفخیم است.

در منابع تاریخی و روایی آمده است که شخصی به نام ابومعاویه، بینایی‌اش از دست داده بود. از دل و جان از خدا خواست که هرگاه خواستم قرآن بخوانم به من بینایی عطا کن. حق‌تعالی نیز دعایش را اجابت کرد. زاهد نابینا هرگاه می‏خواست قرآن بخواند، حق تعالی بینایی‌اش را بدو باز می‏گردانید و چون از تلاوت فارغ می‏شد و جلد آن را می‏بست بینایی او دوباره زایل می‏شد. مرد نابینا به مهمان می‏گوید: چگونه حق او را بینا می‏کند.

صبر کردن لقمان، چون دید که داود حلقه‏ها مى‏ساخت، از

سؤال کردن، با این نیّت که صبر از سؤال موجب فرج باشد

صبر، حلال همه مشکلات و مجهولات است

 صبر کردن لقمان: «سى سال با داود بود، روزى در پیش او رفت و داود زره می ساخت به دست خویش... لقمان ندانست که چگون انجام می دهد... و از حکمت واجب ندید سخن پرسیدن و خاموش بود، تا تمام کرد و در لقمان پوشید تا ببیند. لقمان گفت هذا جَیِّدٌ للحرب (این کارزار را نیک است). و این سخن لقمان آن وقت گفت الصّمتُ حِکَمٌ و قلیل فاعله یعنى خاموشى حکمتى است و کمتر به کار دارند.»[1] ،

صفا: صافى. بى‏غل و غش.

          تو گمان بُردى که کرد آلودگى             در صفا غش کى هلد پالودگى‏

231/ د / 1

داوود صفا: یعنی داوود صافی و روشن‌ضمیر.

شاه بلند: یعنی مرد بلند پایه از نظر معنوی، که در این‌جا حضرت داوود است.

از آهن حلقه‏ها کردن: چنان که در قرآن کریم است: « أَنِ اِعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی اَلسَّرْدِ که بساز زره‏هاى فراخ و اندازه نگه دار در زره.»[2]

زرّاد: یعنی زره ساز.

صنعت زرّاد: یعنی زره‌سازی.

وَسواس: بیشتر به معنى اندیشه بد است، لکن در این بیت به معنى مطلق خیال به کار رفته است.

مَصاف: جمع مَصَفّ: جاى صف آرایى، میدان کارزار.

زَخم: ضربت.

تن زدن: خودداری از پرسیدن است.

دم: یکى از معنى‏هاى «دم» قوت و استقامت است. (لغت نامه)

          شوم بر گرایم تن پیلسم             ببینم چه دارد پى و زور و دم‏

(فردوسى، به نقل از لغت نامه)

 آخر و العصر: « وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ و یکدیگر را به حق و شکیبایى وصیت کردند.»[3] در این آیه شریفه حق قرین «صبر» است.

( 1844) لقمان نزد داود علیه السلام رفته و دید که او از آهن حلقه‏ها درست مى‏کند . ( 1845) و آن حلقه‏ها را میان هم مى‏اندازد .( 1846) او چون صنعت‏ زرادى و فلز کارى کم دیده بود از این کار تعجب کرد و بخیال افتاد ( 1847) که این چه چیز است؟ و پیش خود گفت آیا از او بپرسم که با این حلقه‏هاى تو بتو چه مى‏خواهى بسازى؟ ( 1848) باز پیش خود گفت نه بهتر این است که صبر کنم صبر انسان را بهتر بمقصود رهبرى مى‏کند .( 1849) اگر نپرسى زودتر مطلب کشف مى‏شود زیرا که مرغ صبر پروازش بیش از همه است‏ .( 1850) و اگر بپرسى دیرتر بمقصود مى‏رسى و در اثر بى‏صبرى آسان براى تو مشکل مى‏شود .( 1851) وقتى لقمان از پرسیدن منصرف شد همان وقت هم صنعت داود به آخر رسید .( 1852) زرهى که ساخته بود در مقابل لقمان بر تن نموده‏ .( 1853) گفت این لباس براى جنگ و بى‏اثر ساختن تیر و شمشیر لباس خوبى است‏ .( 1854) لقمان گفت صبر هم صفت خوبى است و دفع کننده غمها است‏ .( 1855) صبر را خداى تعالى در آخر سوره و العصر با حق قرین فرموده است . ( 1856) خداى تعالى صد هزاران کیمیا خلق فرموده ولى آدمى بهتر از صبر کیمیایى ندیده است‏ .

مولانا حکایتی از صبر لقمان حکیم را می‌آورد. مطابق روایت قصص الانبیا، لقمان همزمان با داوود نبی و وزیر او بوده است و سی‌سال با آن حضرت می‌زیسته است. ـ داستان زره‌سازی حضرت داوود در آیه شریفه سوره انبیا ذکر شده است[4] ـ مولانا از قول لقمان حکیم می‌گوید: صبر در رسیدن به مقصود، از هر چیزی بهتر است. اگر صبر نکنی و بپرسی و زود هم به جواب نرسی، مثل این است که نپرسیده باشی، با این تفاوت که فاصله زمانی را مشکل‌تر می‌گذرانی. مولانا می‌گوید: ارزش حق و صبر برابر است، زیرا در سوره العصر، پروردگار در وصف مؤمنان و نیکوکاران می‌گوید: « وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» و این‌گونه افراد در هیچ‌گاه زیان نمی‌افتند.

غزالى نویسد: «صبر خاصه آدمى است که بهایم را صبر نیست که بس ناقص‏اند و ملایکه را به صبر حاجت نیست که بس کامل‏اند و از شهوت فارغ.»[5] و خداوند شکیبایان را به پاداش نیکو وعده داده است که: « وَ لَنَجْزِیَنَّ اَلَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. »[6] و رسول فرمود: «پیروزى قرین صبر است.»[7] و امیر مؤمنان (ع) فرمود: « وَ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْإیمانِ کالرَّأْسِ مِنَ الجَسَدِ.»[8]