حقایق الهی برای مؤمنان، مانند آب برای تشنه است

 ضاله مومن: نگاه کنید به: شرح بیت 2921و 1673/ د / 2

موقن: یقین کننده، باور دارنده.

فقط: تنها، تنهایى.

غلط کردن: نشناختن.

مهجور: دور.

ماء معین: آب روان، آب خوش‌گوار.

 ( 3606) پس چون حکمت گمشده مؤمن است از هر کس که آن را بشنود باور کرده یقین پیدا مى‏کند. ( 3607) براى اینکه خود را پیش گمشده خود مى‏یابد در این صورت چرا شک بکند. ( 3608) اگر به تشنه‏اى بگویى در آن قدح آب هست زود برو برداشته بخور. ( 3609) هیچ ممکن است بگوید اینکه تو مى‏گویى ادعا است برو من باور نمى‏کنم؟. ( 3610) یا هیچ مى‏گوید که دلیلى اقامه کن که این آبست و از جنس همان آبى است که گفته‏اند؟. ( 3611) بطفل شیر خوار مادر بانگ زد که بیا بچه جان من مادر تو هستم‏. ( 3612) آیا طفل مى‏گوید که مادر دلیل بیار تا من شیر تو را بخورم‏.

در این‌جا مولانا به این حد‌یث اشاره می‌کند که: «الحکمة ضالة المؤمن فحیث وجدها فهو احق بها؛ حکمت، علم باطن قرآن و حقایق الهی است و برای مؤمن مانند شتر گم شده اوست که هر جا آن را بیابد می‌شناسد‌»، و از هرکه بشنود بدان یقین می‌کند و می‌پذیرد.پس آنان که حقیقت را شناخته‏اند و در جست و جوى آن بر آمده‏اند چون نشانه آن را در کسى دیدند، از او مى‏پذیرند، چنان که دعوت پیمبران را کسانى پذیرفتند که جانهاشان آن دعوت را شنیده و لبیک گفته بود اما آنان که با آن دعوت آشنا نبودند نپذیرفتند و راه خلاف پیمودند.

مولانا مثال می‌زند که حقایق الهی برای مؤمنان، مانند آب برای تشنه یا شیرمادر برای نوزاد است و مؤمن در برابر تعلیم مردان حق بحث و جدل نمی‌کند.

 مزه: کنایه از نشان هدایت.

غریب: استعاره از روح انسانى که از عالم مجردات است و در عالم خاک افتاده.

غریب: شگفت.

إنِّى قریب: برگرفته است از آیه «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ اَلدَّاعِ إِذا دَعانِ: و چون بندگان من تو را از من پرسند پس همانا من نزدیکم مى‏پذیرم دعوت خواننده را گاهى که مرا بخواهد.»[1]

 ( 3613) هر امتى که در دلشان ذوق حق وجود دارد چهره و صداى پیغمبر براى آنها معجزه است‏. ( 3614) چون پیغمبر از بیرون صدا بزند جان آنها در درونشان سجده مى‏کند. ( 3615) زیرا که جنس بانگ او را گوش جان از دهان کسى نشنیده است‏. ( 3616) غریبى از ذوق آواز غریب از زبان حق آیه«فَإِنِّی قَرِیبٌ » شنید .

«مزه» در این‌جا ترجمه «ذوق» است؛ یعنی نخستین ادراکات رهروان از حقایق الهی که همراه با شور و وجد است. برای آنها که از حقایق الهی ادراکی دارند، معجزه ضرورت ندارد‌، بلکه دیدار و سخن پیامبران، خود معجزه است. مولانا دو نفر را مثال می‌زند که هر دو عاشق حق‌اند اما از هم دور هستند و به دلیل همدردی و ادراک مشترک، صدایشان برای یکدیگر آشناست و چون به گوش می‌رسد‌، گویی که حق می‌گوید: من به تو نزدیکم.

بیان ِدعوی یی که عین ِآن دعوى گواهِ صدق خویش است

 عنایت حضرت حق لازم دریافت حقایق است

 معنى لان: معنى زار. گفتِ معنى لان: سخن سراسر معنى، سخن حقیقت.

دو دعوى: دعوى خویشاوندى و پیش او بودن.

پیشى: نزدیک بودن.

این دو دعوی: عبارتند از: من خویش تواَم و پیش توام(خویشی و پیشی).

فهم نیک: فهم زود یاب، فهم روشن.

دم: آواز.

نزدیک: نزد.

جهیدن: رسیدن.

بى‏الهام: ناآگاه. که خدایش نور معرفت نداده.

 ( 3588) اگر تو آشناى جان من باشى گفته من که قرین با معنى است ادعا محسوب نمى‏شود. ( 35749) اگر بگویم که من در این نصف شب پیش تو هستم یا بگویم تو از شب نترس زیرا که من خویش تو بوده و بیگانه نیستم‏. ( 3590) این دو دعوى پیش تو ادعاى صرف نیست بلکه عین حقیقت و معنى است چرا که صداى خویشاوند خود را مى‏شناسى‏. ( 3591) من پیش تو هستم و من خویش تو هستم دو دعوى بودند ولى هر دوى اینها در نزد فهم تو حقیقت و معنى بودند. ( 3592) نزدیکى صدا شاهد آنست که گوینده نزدیک و پیش تو است‏. ( 3593) لذتى که از شنیدن صداى خویشاوند مى‏برى گواهى مى‏دهد که این کس خویش تو است و بیگانه نیست‏. ( 3594) اما آن احمقى که از جهل صداى بیگانه را از آشنا تمیز نمى‏دهد. ( 3595) پیش او این گفتار ادعا است زیرا که جهل و عدم شناسائیش باعث مى‏شود که این گفتار را ادعا تلقى کرده و انکار کند.

سخن مولانا دنباله قصّه مریدی است که پرگویی خود را مناسب با درجه آگاهی خود می‌دانست. «آشنای جان» کسی است که با ما رابطه قلبی و باطنی دارد. معنای کلی ابیات این است که: برای درک سخن هر کس، شنونده باید آشنا و معتقد به او باشد. «احمق» کسی است که ادراک حقایق ندارد و به همین دلیل "بی‌الهام" می‌ماند؛ یعنی به باطن او آگاهی راه نمی‌یابد. او اهل حق را از اغیار باز‌نمی‌شناسد و همه را مدعی می‌شمارد.

مضمون محتوایی سخن مولانا در این ابیات این است که: برای دریافت حقیقتها ، لزوماً عنایت حضرت حق لازم است و گر نه پذیرفتن آن محال نماید، چنان که دعوى پیمبران و مردان خدا را آنان که با جانشان با آن دعوى آشنا بود، پذیرفتند، اما کسانى که از عنایت الهى بهره نداشتند منکرانشان گشتند.

 زیرک: کسی است که ادراک حقایق را دارد و در «اندرونش» نور حق می‌تابد و آواز مرد حق را می‌شناسد و سخن او را باور می‌کند.

امجد: به معنى بزرگوار و جوانمرد، بزرگوارتر‌، شایسته‌تر . چنین است در نسخه اساس، و احتمال مى‏رود «ابجدى» بوده است کنایه از ابجد دان باشد. و کاتب آن را درست ننوشته.

نظر: دید باطنی مرد حق است که از طریق آن حقیقت را می‌بیند.

واقعه: خواب.

صاحب واقعه: کسی است که دریافت‌ها و مشهودات غیبی، چیزی برتر از واقعیت‌های زندگی به او گفته است و روح او ادعا را از حقیقت باز می‌شناسد و در این‌جا کسی است که خواب دیده است.

زَرِّ کهن: زر قیمتی، طلایى که به علّت قدمت بهاى بیشترى یافته است. کنایت از گفتار پر ارزش.

( 3596) در صورتى که پیش آن زیرکى که دلش نورانى است این گفتار حقیقت و معنى بود. ( 3597) یک مثال دیگر مى‏زنیم اگر تازى زبانى بزبان تازى گفت که من زبان تازى مى‏دانم‏. ( 3598) اگر چه دعوى تازى دانستن مى‏کند ولى همین که بزبان تازى این دعوى را ادا کرد دعویش عین حقیقت و معنى است‏. ( 3599) یا اگر نویسنده‏اى روى کاغذ بنویسد که من نویسنده‏ام سواد دارم‏. ( 3600) این نوشته اگر چه ادعا است ولى همین نوشته شاهد معنى اوست‏. ( 3601) یا اگر صوفى اى بتو بگوید که تو دیشب بخواب سجاده بدوشى را دیدى‏. ( 3602) آن من بودم و آن چه در خواب بتو در شرح نظر خود گفتم‏. ( 3603) آن را گوش کرده و پیشواى هوش قرار ده‏. ( 3604) چون آن خواب و سخنانى که گفته شده بیاد تو آید معجز نویى شده و راز کهنه خواهد بود. ( 3605) اگر چه این سخن بدعوى مى‏ماند ولى جان صاحب واقعه آن را مى‏پذیرد و مى‏گوید بلى همین است‏.

مولانا در این ابیات مثال‌هایی می‌آورد که ادعا‌ست اما همه باور دارند که دروغ نیست. پس برخی دعوی ها خود عین حقیقت است، چون کسى دعوى دانستن زبانى کند و بدان زبان سخن گوید، آن دعوى عین حقیقت است، یا به گفته مولانا شب هنگام خویشاوندى که در کنار تو خفته است گوید من خویش تو و نزدیک تو هستم. شنیدن آواز او از نزدیک و آشنا بودن با صدا، هر دو دعوى وى را اثبات مى‏سازد. یا کسى تو را از خوابى که دیده‏اى خبر دهد و به تو گوید در خواب به تو چنین و چنان گفتم، باید آن چه را گفتم به کار بندى. یاد آورى آن خواب نیز حقیقتى است روشن و برهانى است بر صدق دعوى گوینده.