انسان خود، رابطهْ معنوی و واسطهْ ادراک عالم غیب

 خود به گوش خویشتن گفتن: منشأ گفتن و شنیدن یک قوّت است، و تفاوت میان این دو از عارضه‏هاى جسمانى است. چون آدمى بر اثر ریاضت جسم را رها کرد و همه روح شد خود هم گوینده و هم شنونده است.

          وَ إن نَطَقَت کُنتُ المُناجِى کَذاکَ إن             قَصَصتُ حَدیثاً إنَّما هِیَ قِصَّتى‏

          فَقَد رُفِعَت تاءُ المُخاطَبِ بَینَنا             وَ فِى رَفعِها عَن فُرقَةِ الفَرقِ رِفعتى‏

(دیوان ابن فارض، ص 67)

تو یکى تو نیستى: اشاره به عظمت انسان است که جمیع عالم در اوست چنان که در این بیت منسوب به امیر مؤمنان (ع) آمده است:

          أَ تَزعَمُ أنَّک جِرمٌ صَغِیرٌ             وَ فِیکَ انطَوَى العالَمُ الأکبَر

و ابن فارض راست:

          وَ مِن مَطلَعِى النُّورُ البَسِیطُ کَلَمعَةٍ             وَ مِن مَشرَعِى البَحرُ المُحیطُ کَقَطرَةٍ

 آن توِ زَفت:یعنی ذات وحقیقت آدمی است که وجود بسیار پیچیده یی است.

نُهصد تواست:یعنی هستی ظاهری تو در برابر حقیقت تو هیچ است.

( 1299) چیز دیگرى باقى ماند که آن را روح القدس بتو مى‏گوید نه من‏. ( 1300) اى آن که تو هم من هستى تو بگوش خود مى‏گویى نه من و نه غیر من‏. ( 1301) مثل آن وقتى که بخواب مى‏روى آن وقت تو از پیش خودت به پیش خودت منتقل مى‏شوى‏. ( 1302) از خودت چیزها مى‏شنوى و خیال مى‏کنى که فلان شخص در خواب بتو فلان راز را گفته‏. ( 1303) تو یک تو نیستى بلکه یک عالمى و یک دریاى بى‏پایانى هستى‏. ( 1304) آن تویى که من مى‏گویم بزرگ است و صدها مثل تو است او اقیانوسى است که غرقه گاه صدها مثل تو است‏. ( 1305) بیدارى و خواب چیست اینجا دیگر سخن نگو که خدا داناتر است‏ .

مولانا باز هم سخن‌های بسیار دارد، اما انسان آگاه و رهیده از زندگی مادی، آن سخنان را از پیک الهی و از طریق رابطهْ معنوی با عالم غیب می‏شنود، به همین دلیل مولانا می‏گوید: «روح‌القدس گوید بی‏منش»؛ یعنی آن رابطهْ معنوی و واسطهْ ادراک عالم غیب هم تویی. در آن عالم هرچه هست یکی است و تو‌ هم من‌ هستی. مولانا می‏گوید: همان‌طور که تو خواب می‏بینی و در خواب به جایی می‏روی و از کسی چیزی می‏شنوی، اما نه جایی رفته‏ای و نه در عالم واقع چیزی شنیده‌ای، رابطهْ با حق هم همین‌طور است که از مرحلهْ حیات مادیِ فردی فراتر رفته و با دریای غیب در پیوند است. اگر تو حقیقت خود را شناخته باشی، می‏دانی که «گردونی و دریای عمیق»، نه یک وجود محدود خاکی.

مولانا می گوید: ذات و حقیقت انسان وجود بسیار پیچیده‏ای است. نهصد تُواست، این ذات و حقیقت مانند دریای سرخ یا دریای مغرب و عمیق و بی‌کرانه است و صدها «تو» (وجود ظاهری تو) را در خود غرق می‏کند؛ یعنی هستی ظاهری تو در برابر حقیقت تو هیچ است. مولانا می‏گوید: من این سیر درونی را به خواب دیدن تشبیه کردم، اما اصلاً قابل مقایسه و تشبیه نیست. سکوت کن، سخن درست را خدا بهتر می‏داند.

بدیهی است آغاز آدمى از خداست و پایان او به خدا که« إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ».[1] در این آمدن و باز گشتن یا به تعبیر دیگر در این نزول و صعود در منزل‏هایى رخت مى‏گشاید و از آن رخت برمى‏بندد. اما چون گرفتار جسم است در هر حالتى او را از حالت پیشین خبرى نیست.

          آمده اوّل به اقلیم جماد             وز جمادى در نباتى اوفتاد

          سال‏ها اندر نباتى عمر کرد             وز جمادى یاد ناورد از نبرد

          وز نباتى چون به حیوانى فتاد             نامدش حال نباتى هیچ یاد

3639- 3637 /د4

از نظرمولانا این وابستگی به مراحل مختلف حیات وزندگی، زائیدهْ نقصان است، وانسان همانند به میوه‏اى می ماند خام که بر شاخه بسته است و چون به کمال برسد شاخه را رها مى‏کند و آن وقت است که در خور مجلس‏ها و ضیافت‏هاست.

علاقه آدمى به دنیا و سختى دل کندن از آن از یک سو زاده عدم تکامل اوست و از سوى دیگر ناآگاهى او از جهان گسترده‏اى که به سوى آن خواهد رفت اما آنان که در سراسر این سیر نزولى و صعودى پیوسته بیدارند، از آغاز انجام را مى‏بینند و گذشتن از هر مرحله را براى رسیدن به مرحله دیگر با شور وشعف استقبال مى‏کنند، و درک این حقیقت براى آدمى هنگامى دست مى‏دهد که دست از ادراک حسى بکشد و دل را براى در آمدن لطیفه غیبى بگشاید.

معرفت توحیدی و خودشناسی (ادامه2)

 آنچنان کز نیست در هست آمدی: یعنی سفر بی چون هم مانند آفریده شدن ماست که مشیت وقدرت حق ما را ازعدم به هستی آورد.

راه‏هاى آمدن: تبدل‏هایى که در آدمى پدید آمده از جمادى به نباتى و از نباتى به حیوانى.

لب گزان: شیرین، دل چسب.

نشاید کاخ را: یعنی مناسب مجلس‏های پذیرایی نیست.

لب گزان: یعنی لب چسب، میوه‏ای که شیرینی و لذت آن تا مدتی بر لب و دهان می‏ماند.

آن اقبال: عنایت حق است که ما را شایسته معرفت می‏سازد، نورى که در دل پدید آید از خواندن حرف حکمت.

 ( 1290) خواهى گفت این سفر چگونه است همان طور است که از نیستى بهستى آمدى بگو که چگونه آمدى؟ نمى‏دانى زیرا که مست آمدى‏. ( 1291) و راهى که آمدى یادت نیست ولى رمزى از آن بتو خواهم گفت‏ . ( 1292) هوش خود را رها کن پس از آن هوش بدار و گوش خویش را ببند پس از آن گوش دار . ( 1293) نه نمى‏گویم تو هنوز خام و در بهارى و تموز را ندیده‏اى‏ . ( 1294) عزیزان من این جهان مثل درختى است و ما میوه‏هاى آن هستیم که هنوز نرسیده و خامیم‏ . ( 1295) میوه‏هاى خام سخت بشاخه‏ها مى‏چسبند چرا که در موقع خامى شایسته سفره انسان نیستند . ( 65) ولى وقتى پخته و شیرین گردید بعد از آن شاخه‏ها را سست مى‏گیرد و علاقه‏اى بماندن در بالاى درخت نشان نمى‏دهد . ( 1297) انسان نیز همین حال را دارد وقتى از خامى بیرون آمد و از آن اقبال دهانش شیرین گردید از ملک جهان سرد شده و آن را سست مى‏گیرد . ( 1298) سخت گیرى و تعصب خامى است چنان که کسى تا جنین است خون آشام است‏ .

ببینیم که سیر برگردون و بی‌چون سفر کردن از نطر مولانا چگونه است؟ مولانا می گوید: «آن‌چنان کز نیست در هست آمدی»؛ یعنی سفر بی‏چون مانند آفریده شدن ماست که مشیت و قدرت حق ما را از عدم به‌وجود آورد و خودمان نفهمیدیم که چه گذشت. به همین ترتیب هم به سوی حق باز می‏گردیم و او را می‏شناسیم. به فرموده مولا علی: «ان لم تعلم من این جئت، لم تعلم الی این تذهب».[1] مولانا می‏گوید: البته تو راه آن را نمی‏دانی اما ما رمزی از آن برای تو می‏گوییم و آن این است که هوش و عقل حسابگر و این جهانی را فراموش کن‌ و گوش ظاهر را که سخن این دنیا را می‏شنود ببند، آن وقت مراقب باش و بشنو‌ تا عنایت پروردگار راه را به تو نشان دهد. مولانا از بیشتر گفتن این رازها خود‌داری می‏کند و می‏گوید: تو هنوز پخته نشده‌ای. مولانا‌ انسان را مانند میوه‏ای می‏بیند که تا با معرفت حق آشنا نشود، رسیده و قابل مصرف نیست. درختِ این میوه دنیاست. از طرفی میوهْ رسیده به درخت نمی‏‏چسبد . مولانا حالت کسی را که به دنیا می‏چسبد، به جنینی تشبیه می‏کند که غذایش در رحم جز خون نیست.

معرفت توحیدی و خودشناسی (ادامه)

 مگر: حرف تردید است یعنی شاید.

پا از گل بر کندن: کنایه از بریدن از جسم.

روش: رفتار. و مقصود حرکت است به سوى کمال. (تا آدمى پاى بند جسم است به کمال نخواهد رسید).

ای روى: یعنی ای رونده و ای سالک یا ای مقلد و پیرو.

شیر زمین: منافع این جهانی است .

قوت القلوب: معرفت حق و اسرار غیب است، خوراک دل‏ها، و در آن ایهامى است به کتابى به نام قوت القلوب فى معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الى مقام التوحید، تألیف ابو طالب محمد بن على بن عطیه عجمى مکى (وفات 386 ه. ق).

          لعل او گویا ز یاقوت القلوب             نه رساله خوانده نه قوت القلوب‏

2653/د 6

حکمت: قسم باطنی علم قرآن می‌باشد.

سَتیر: مستور، پنهان، پوشیده.

نورستیر: روشنایی نامرئی،

حُجُب: جمع حِجاب: پرده. آن چه ما وراى خود را بپوشاند.

نور بى‏حجب: نورى که بى‏واسطه از سوى حضرت حق بر دل تابد.

سیر برگردون: سیر به سوی کمال و شناخت پروردگار است و مرحلهْ بالاتر آن «سفر بی‏گردون».

سفر بی‏گردون: یعنی فراتر از افلاک و آسمان‌هاست که «سفر بی‏چون» است، یعنی چگونگی آن قابل توصیف نیست.

 ( 1281) مثل گیاه بسته خاک زمین هستى با بادى سرت مى‏جنبد سخنان را بدون یقین تصدیق مى‏کنى‏. ( 1282) پا ندارى تا حرکت کرده و پا را از این گل بر کنى‏. ( 1283) چگونه پاى از گل بر مى‏کنى که زندگیت از همین گل و خاک است در این زندگى مادى راه رفتن بسى مشکل بلکه محال است‏ . ( 1284) ولى اگر زندگى از حق بگیرى و حیات خدایى پیدا کنى آن وقت است که بى‏نیاز شده و از گل گذشته قدم بدل مى‏گذارى‏ . ( 1285) طفل شیر خوار خود چگونه از دایه جدا مى‏شود؟ ولى وقتى غذا خور شد دایه او را رها خواهد کرد . ( 1288) باش اى جان تا پذیراى نور شده و آن را که مستور است بى‏حجاب ببینى‏ . ( 1289) تا چون اختران در آسمانها سیر کنى که منزه از کم و کیف است‏ .

مولانا می‏گوید: ما فقط به ظاهر اشیاء می‏چسبیم، چون به زندگی این جهانِ خاکی دل بسته‌ایم؛ مانند گیاهی که ریشه‌اش در خاک است. این گیاه از باد سر می‌جنباند اما آن را ادراک نمی‏‏کند و بی‌یقین سر می‌جنباند، همان‌طور که ما هم حقایق را می‏شنویم و بی‌یقین تصدیق می‏کنیم. «پایی که با آن می‏توان نقلی کرد»، قدرت روحی است که ما را از منافع دنیایی مستغنی کند. مولانا می‏گوید: با این زندگی مادی حرکت به سوی حق، دشوار یا ناممکن است. پس باید «حیات از حق گرفت»؛ حیاتی که نیاز به متاع این جهان خاکی ندارد.

ای سالک بریدن از این «گِل» دنیا مثل از شیر گرفتن بچه است که وقتی از دایه جدا شود، غذا‌خور می‏شود و دایه هم او را آزاد می‏گذارد. مولانا می‏گوید: اگر قوت القلوبِ حکمت را به جای منافع این جهان بپذیری، اگر چه تو تحمل نور مستقیم حق را نداری، این تحمل و پذیرندگی را به تدریج پیدا می‏کنی و اسرار «مستور» غیب را بی‌حجاب می‏بینی.

خلاصه این که: آن چه در این جهان مى‏بینیم جلوه‏اى است از حضرت حق و تعیّن‏هایى از آن وحدت مطلق. و این تعین‏ها همچون موجى است که بر سطح دریا پدید می شود یا کفى است که با جنبش موج به ساحل بر آید. چنان که چشم حس آن جنبش را از موج پندارد، عقل جزئى حرکت‏ها را از جسم به حساب آرد، چرا که قدرت درک محرک اصلى را ندارد. باید از جسم برید تا بتوان رفت و به دریا رسید و موجب جنبش اصلى را دید.

معرفت توحیدی و خودشناسی

 کشتى تن: استعاره از ادراک حسى، وزندگی مادی.

خواب رفته: استعاره از غافل مانده از روح و آثار آن.

آب: مایهْ حیات وزندگی.

آب آب: استعاره از جان یا قدرت حق تعالى است که بر جهان سیطره دارد و هر حرکتى از اوست.

روح روح: بعض شارحان آن را استعاره از قدرت حق تعالى گرفته‏اند و بعضى گفته‏اند مراد حقیقت محمدیه (ص) است.

          وَ رُوحِىَ لِلاَرواحِ رُوحٌ وَ کلَّما             تَرى‏ حَسناً فِى الکَونِ مِن حُسنِ طِینَتى‏

(دیوان ابن فارض، ص 76) (و روح من ارواح را روح است و هر نیکویى که در جهان بینى از فیض طینت من است).

موسى و عیسى کجا بد: سبزوارى گوید: «کانَ اللَّهُ وَ لَم یَکُن مَعَهُ شَى‏ءٌو لا اسم و لا رسم. اول مطلق بود بعد مقید، و صرف تقدم دارد بر مشوب و بسیط بر مرکب».

زه در کمان افکندن: کنایه از پدید آوردن کائنات، و بعض این توصیف را در خطبه نخست نهج البلاغه مى‏توان دید.

آن سر: آن سرى. از آن عالم. ما وراى تعبیرات حسى.

در مثال صورت: نمونه محسوس.

( 1274) اى کسى که در کشتى تن بخواب رفته‏اى آب را دیدى اکنون به آب آب نگاه کن‏. ( 1275) آب یک آب دیگرى دارد که او بحرکتش وامى‏دارد و روح روح دیگرى دارد که او دعوتش مى‏کند. ( 1276) آن وقتى که آفتاب کشت موجودات را آب مى‏داد موسى و عیسى کجا بودند؟. ( 1277) آدم و حوا کجا بودند وقتى که خداوند این زه را بکمان انداخت و آسمان و زمین را بوجود آورد. ( 1278) این سخنى هم که من مى‏گویم ناقص و ابتر است سخنى که ناقص نیست آن است که از آن سو آمده و از طرف حق است‏. ( 1279) چه مى‏توان کرد اگر از آن چیزى گفته شود پاى تو مى‏لغزد و اگر هیچ از آن نگویند واى بر تو. ( 1280) و اگر بصورت مثال از آن صحبت کنند بهمان صورت مى‏چسبى‏.

مولانا می گوید: آب، مایهْ حیات و کل آفرینش است و آب دیگری هست که هستی تمام آفرینش از اوست. «آب آب»، ذات پروردگار است، مانند «روح روح» و «جان جان» در بسیاری از ابیات مثنوی.

مولانا براین باور است که: ما در اسارت زندگی مادی «به خواب‌رفته» و بی‌خبر از حقیقت مانده‌ایم و «آب آب»، «روح روح» و «جان جان» را نمی‏شناسیم. سخن از هستیِ ازلی و ابدی پروردگار است که همه چیز را هنگامی ‏آفریده که پیامبران و مردان حق و حتی وجود ظاهری آنها هم در کار نبوده است. او می‏گوید: کلام ما ناقص و نارساست و هر چه بگوییم باز حقیقت را نگفته‌ایم و تنها سخنی که «ناقص نیست» رابطه باطنی و قلبی ما با عالم غیب است و ادراک مستقیم آن، که باید به عنایت حق پدید آید. وقتی که ما می‏خواهیم آن حقایق را با ذکر مثال تفهیم کنیم، باز بی‏فایده است، زیرا شنونده فقط به ظاهر مثال و قصه می‏چسبد.

همه درپی یک حقیقت‌اند:

 از نظر گه:یعنی بر اساس آگاهی و ادراک فردی. از آن چه دیده بودند. از آن چه به حس دریافته بودند.

شمع: همان انسان مرشد و راهنما است که همه را به راه حق می‏خواند.

اختلاف: گوناگونی ادراک و طرز فکر مردم را در شکل خمیده «دال» و شکل راست «الف» نشان داده است.

چشم حس: حس ظاهری است که نمی‏تواند همه چیز را دریابد.

 او: محسوس و مقصود فیل است.

چشم دریا: استعاره از چشم سِر. دیده عقل.

چشم دریا: و «دیده دریا» است؛ یعنی دید باطنی که حقایق را می‏بیند، در برابر چشم حس.

 (چشم) کف: استعاره از چشم حس. «کف» را می‌توان به معنای کف دست و حس لامسه یا به معنای کف روی آب گرفت.

جنبش کف: استعاره از جلوه موجودات.

دریا: استعاره از قدرت حضرت حق که منشأ همه تجلّى‏هاست.

          عقل پنهان است و ظاهر عالمى             صورت ما موج و یا از وى نمى‏

          هر چه صورت مى‏وسیلت سازدش             ز آن وسیلت بحر دور اندازدش‏

1113- 1112 / د /1

بر هم زدن: به هم کوفتن. کنایه از جدال انسان‏ها با یکدیگر در اثر خود بینى و خود انگارى.

آب روشن: استعاره از نور وجود که افاضه حضرت حق است و موجودات قائم به اوست. (همه قدرت از خداست، لیکن آدمى چون پاى بسته ادراک حسى است آن را نمى‏بیند و خود را صاحب قدرت مى‏شمارد).

 ( 1268) گفته آنها از نظرگاهشان مختلف شده یکى الف لقبش داد دیگرى دال یکى گفت راست است دیگرى گفت کج است‏ . ‏ ( 1269) اگر در دست هر یک از آنها شمعى بود اختلاف از گفتارشان بر خاسته مى‏شد ( 1270) دید چشم حس هم مثل همان لمس کف دست است که نمى‏تواند همه مطلب را من حیث المجموع ببیند و البته کف دست بلمس همه ملموس یک مرتبه قادر نیست‏ ( 1271) چشم دریا چشم دیگرى است و کف چیز دیگر کف را رها کن و با چشم بدریا بنگر ( 1272) کفها روز و شب جنبششان از دریا است و عجب است که کف را مى‏بینى و دریا را نمى‏بینى‏ ( 1273) ما مثل کشتیها بهم مى‏خوریم با اینکه در آب روشن هستیم چشممان تیره و تار است‏.

از این‌جا به بعد مولانا از قصه پیل نتیجه می‏گیرد. مولانا در موارد دیگر دنیای مادی را به کف روی دریا تشبیه کرده است. منظور مولانا از این تشبیه این است که: ما انسان ها آثار عالم غیب وپدیده های مادی آفرینش را می بینیم وبه اصل هستی پی نمی بریم! زیرا ما فقط به هستی فردی وناپایدار خود می اندیشیم، با هم نزاع داریم ونمی دانیم که بر امواج دریای حقیقت شناوریم، که یکی بیش نیست.

چنان خیال اندیش هستیم که وجود مجازی را وجود حقیقی و جاودان می‏‏پنداریم. چشمی که به خواب غفلت و جهالت فرورفته باشد، آیا ممکن است جز اوهام و اشباح چیزی ببیند؟ ناگزیر بر اثر گمراهی، حیران و سرگشته شده‌ایم، زیرا حقیقت از دیدگان ما پوشیده مانده و خیالات بی‌اساس آشکار گشته است. خداوند این عدم را، یعنی این جهان را که در حقیقت معدوم است، چگونه در نظر مردم به عنوان وجود جای داده است؟ و چگونه آن حقیقت را، یعنی عالم معنوی را که وجود دارد از نظر آنان پنهان کرده است؟ ای پروردگار، که تیرگی را در نظر حق‌‌ستیزان صاف و زلال نمایاندی.