جاودانه‌بودن قرآن و تعالیم آن:

 جادو نبودن: اشارتى است بدان چه در قرآن کریم در رد گفته کافران آمده که آن حضرت را ساحر مى‏گفتند.

هم خرقه موسى بودن: کنایه از رداى پیمبرى بر تن داشتن، همانند او مورد عنایت هستی.

          دور توست ایرا که موسىّ کلیم             آرزو مى‏بُرد زین دورت مقیم‏

355/ د / 2

کمان زه کردن: اشاره است به حیلت‏ها که معاندان اسلام پس از زمان وى کرده و مى‏کنند اما کارى از پیش نبرده و نمى‏برند و خدا ایشان را مقهور کند.

فلسفى: مقصود فیلسوف غیر الهى است.

آنچه پوزَش می کند: یعنی آنچه از دهانش بیرون می آید.

تیر دوز کردن: کنایه از باطل ساختن گفتار.

آن چنان کرد: فاعل فعل حق تعالى است.

او بخُفت و...: ضمیر راجع به رسول است.

( 1209) اى فرستاده ما تو ساحر نیستى بلکه راستگو و هم حرفه موسى هستى‏. ( 1210) قرآن تو مثل عصاى موسى است که کفرها را چون اژدها در مى‏کشد و فرو مى‏برد. ( 1211) اگر چه تو در زیر خاک خفته باشى گفته پاک تو چون عصا بیدار است‏. ( 1212) تو بخواب و بخواب مبارک خود ادامه ده کسانى که قصد عصاى تو را دارند بر آن دست نخواهند یافت‏. ( 1213) اگر چه تن بخواب رفته ولى نور جان در آسمان کمان را زه کرده براى پیکار با دشمنان آماده است‏. ( 1214) فلسفى هر چه بگوید قوس نور تو تیر دوزش خواهد کرد. ( 1215) آن چه خداوند فرموده بود همان را در حق دین محمد (ص ع) کرد بلکه بیشتر از آن او خوابید ولى بخت و اقبالش بخواب نرفت‏.

ای فرستادهْ ما، تو جادوگر نیستی؛ تو صادق و راستگویی و با موسی، هم‌خرقه و همکارید، چرا که هم حضرت رسول(ص) و هم حضرت موسی(ع)؛ خرقهْ رسالت و نبوت را از دست خداوند متعال گرفته‌اند. قرآن کریم برای تو به مثابهْ عصای موسی است؛ یعنی همان‌گونه که عصای موسی معجزهْ الهی بود و همهْ افسون‏ها و حیله‏های افسونگران را فرو بلعید و محو کرد، قرآن عزیز تو نیز به‌سان اژدهایی، بساط کفر و الحاد را فرومی‏‏بلعد و محو می‌سازد و همان‌گونه که بر عصای موسی دست نیافتند، کسی نمی‏‏تواند در قرآن تصرف کند. «فلسفی» را مولانا معادل منکر و ملحد به کار می‌برد. «نور تو» مانند کمانی است که منکران و دشمنان را به تیر می‏‏دوزد و نابود می‏‏کند. مولانا می‏‏گوید: خدا در این وعدهْ خود با پیامبر، بیش از آن‌که فرمود، کرد و با رحلت پیامبر، دین او برجای ماند.

تشبیه کردن قرآن مجید را به عصاى موسى و وفات مصطفى را

علیه السّلام نمودن به خواب موسى و قاصدان تغییر قرآن را با آن

دو ساحر بچه که قصد بردن عصا کردند، چو موسى را خفته یافتند

جاودانه‌بودن قرآن و تعالیم آن

مصمون بودن قرآن از تحریف

 سَبَق: درسى که پیش استاد مى‏خواندند. در این بیت کنایه از قرآن کریم است که درس دین و دنیا در آن آمده است.

رافِع: بردارنده. بالا برنده. بلند آواز کننده.

حدیث: اشاره به قرآن است. در آیهْ ‌6 سوره «کهف» و آیهْ ‌23 سوره «زمر» حدیث به معنای قرآن به‌کار رفته است.

به از من حافظى مجو: چنان که در قرآن کریم آمده است:« إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا اَلذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ»[1].

 نام بر زر زدن: کنایه از قدرت و عظمت و تبرکى که به نام رسول (ص) کنند، نیز اشاره بدان که سکه‏ها به نام او خواهند زد.

در محبت قهر من: اشاره است به حدیث: «مَن أبغَضَنِى فَقَد أبغَضَ اللَّه.»[2]

چون نماز آرند: اشاره است به آغاز دعوت اسلام که مسلمانان در دل کوه یا جاى پنهان نماز مى‏خواندند اما زمانى نگذشت که به مسجد الحرام آمدند و در آن جا به عبادت پرداختند. و نیز اشارت است به شهرها که مسلمانان در آن اندک‏اند و نمى‏توانند آزادانه به عبادت پردازند ولى سرانجام پیروزى از آن آنهاست.

عاق: نافرمان، سرکش، راندهْ درگاه.

زماهی تا به ماه: یعنی از پائین تا بالای دنیا، همه جا.

( 1198) خداى تعالى بحضرت رسول با الطاف بى‏پایان خود وعده داد که اگر تو از این عالم بروى کلام خداوندى که از همه پیش افتاده است عقب نمانده و از میان نخواهد رفت‏ . ( 1199) من حافظ و نگهبان کتاب و معجز تو بوده و کسى را که بخواهد از آن کم کند یا بر آن بیفزاید طرد خواهم کرد . ( 1200) من در دو عالم تو را سر بلند کرده کسانى که بسخنان تو طعن مى‏زنند از تو دور خواهم ساخت‏ . ( 1201) کسى نمى‏تواند کتابى را که تو آورده‏اى کم و زیاد کند و بهتر از من نگهبانى مجوى‏ . ( 1202) روز بروز آوازه تو را در جهان بلندتر نموده نام تو را نقش زر و سیم خواهم کرد . ( 1203) براى تو محراب و منبر خواهم ساخت و بر اثر دوستى تو قهر من همانا قهر تو خواهد بود . ( 1204) امروز تابعین تو از ترس نام تو را از کفار پنهان کرده و در موقع نماز در خلوت نماز مى‏خوانند . ( 1205) امروز نام تو را آهسته و در خفا ذکر کرده اذان نماز را آهسته مى‏گویند از ترس کفار دین تو در زیر زمینها پنهان است‏ . ( 1206) من بکورى چشم کسانى که نافرمانى مى‏کنند براى اذان نماز دین تو جهان را پر از مناره‏هاى بلند خواهم کرد . ( 1207) چاکران تو شهرها فتح کرده صاحب جاه و جلال خواهند شد و دین تو ماه تا ماهى را خواهد گرفت‏ . ( 1208) تو از منسوخ شدن این دین مترس که ما آن را تا قیامت باقى خواهیم داشت‏ .

الطاف خداوندی به حضرت مصطفی(ص) وعده داد: ای محمد، اگر تو بمیری، این کتاب (قرآن کریم) نخواهد مُرد و این قرآن و تعالیم آن را من رافعم و همواره بالا می‏‏برم و رواج می‏‏دهم. مضمون این سخن به آیهْ ‌شریفه سورهْ حجر اشاره دارد، بیضاوی در تفسیر آیه نوشته است که منظور از حفاظت، حفاظت از تحریف و دست‌کاری است که مولانا هم همان را می‌گوید. در ادامه اشارهْ مولانا به سکه‏هایی است که در دورهْ اسلام بر آنها «محمد رسول‌الله» ضرب شده است. «در محبت قهر من شد قهر تو»، یعنی میان ما چنان محبتی است که تو بر هر که خشم گیری، مغضوب من خواهد بود. با این توصیف، پروردگار می‏‏فرماید: من مناره پر کنم آفاق را و اسلام را در دنیا رواج می‏‏دهم.

جواب گفتن ساحر مرده با فرزندان خود

 بیم گذاشتن: نترسیدن.

مُهتدى: یعنی هدایت‌پذیر به راه راست یا هدایت شده.

خدا آن گاه حرب: (جمله استفهامىِ انکارى است) با خدا مى‏توان جنگید؟

 اللَّهُ أعلم بِالصَّواب: خدا بدان چه درست است داناتر است.

رهبری: یعنی تأثیر و نفوذ.

حیوانی که چوپانش خداست: مرد حق است و در این‌جا موسی.

جادوى حق: اعجاز.

گر بمیرد: پیمبر (ص)، چنان که در بیت‏هاى بعد توضیح بیشتر خواهد داد.

( 1184) پدرشان در خواب به آنها گفت اى فرزندان فاش کردن این مطلب ممکن نیست‏. ( 1185) اگر چه این راز در پیش من آشکار است ولى اجازه ندارم صریحاً بشما بگویم‏. ( 11856) ولى بشما یک نشانى یاد مى‏دهم تا این سر مخفى بشما آشکار شود. ( 1187) اى نور چشمان من وقتى آن جا رفتید معلوم نمایید که او در کجا مى‏خوابد. ( 1188) و چه وقت مى‏خوابد وقتى آن حکیم خوابیده باشد اگر توانستید عصا را بدون ترس بردارید. ( 1189) بدانید که آنها ساحرند و مثل شما هم در سحر مهارت ندارند. ( 1190) و اگر نتوانستید بدانید که کار آنها خدایى است و آن شخص فرستاده خداوند است‏. ( 1191) و اگر فرعون شرق و غرب عالم را بگیرد در موقع جنگ با خدا سر نگون خواهد شد. ( 1192) جان پدر این نشانى درستى بود که دادم بنویس و عمل کن‏. ( 1193) فرزندم وقتى ساحرى در خواب باشد کسى نیست که سحر او را بکار اندازد . ( 1194) وقتى چوپان خواب باشد دیگر کوشش براى نگهدارى گله ندارد آن وقت گرگ از کار او ایمن خواهد بود . ( 1195) ولى اگر چوپان یک حیوانى خدا باشد گرگ چسان باو تواند راه یافت‏ . ( 1196) حق اگر جادویى بکند راست است و آن کار را جادو گفتن خطا است زیرا که واقعیت دارد. ( 1197) اینکه گفتم نشان قطعى است اگر آن اژدها بمیرد هم خدا او را از میان برداشته‏.

نچه در این قسمت می آید مطابق است با روایت الوالفتوح رازی. جادوگر مرده از درون خاک به فرزندان خود می‌گوید: اگر نتوانید عصای موسی را بربایید، بدانید که او مبعوث پروردگار است. جادوگر مرده می‌گوید: در هر کاری اول باید به خدا تکیه کرد. من آن‌چه دانستم صادقانه گفتم؛ اما خدا می‌داند که کدام سخن درست است. مولانا می‌گوید: کار موسی اگرچه در ظاهر جادو باشد، نباید آن را جادو گفت. کسی که از جانب حق تأیید می‌شود اگر هم او را بکشند، باز حق او را بالا می‌برد و برتری می‌دهد.

خواندن آن دو ساحر پدر را از گور و پرسیدن

 از روان پدر حقیقت موسى را علیه السّلام

 خواندن آن دو ساحر پدر را: در بحار الانوار، شرحى از قصص الانبیاء ثعلبى آمده که ترجمه آن چنین است: رئیس ساحران دو برادر بودند در دورترین شهرهاى مصر. چون فرستاده فرعون نزد آنان رسید، مادر خود را گفتند گور پدر را به ما نشان ده. مادر گور را بدانها نشان داد. پس نزد گور رفتند و پدر را به آواز بلند به نام خواندند. پاسخشان داد.

گفتند پادشاه ما را خواسته است چون دو مرد نزد او رفته‏اند نه سپاهى دارند و نه سلاحى و نه آنان را قدرتى و توانى است. پادشاه برابر آنان ناتوان مانده است. با آن دو، عصایى است که چون بیفکنند هیچ چیز برابر آن نایستد. آهن و چوب و سنگ را به کام فرو برد.

پدر آنان را پاسخ داد هنگامى که آن دو در خواب‏اند بنگرید اگر توانستید عصا را بربایید، بربایید. چه ساحر در خواب کارى نتواند کرد. و اگر هنگامى که در خواب‏اند عصا به کار خیزد آن فرموده‏ى ربّ العالمین است. و نه شما، نه پادشاه، نه مردم دنیا را توان برابرى با آن دو نیست. آنان پنهانى نزد موسى و هارون رفتند تا عصا را بر گیرند و آن دو در خواب بودند عصا به آنان رو آورد.[1]

 سه روزه داشتن: روزه‌ای است که در آن تا سه روز افطار نمی‌کردند.

وَجا: مخفّف وجاء است؛ یعنی خوف و نگرانی، لغت نامه به نقل از غیاث اللغات آن را ترس و اندوه معنى کرده. پیداست که این معنى از همین کار برد و مانند آن گرفته شده.

          آن چنان بر خود بلرزید آن عصا             کآن دو بر جا خشک گشتند از وجا

1232/د 3

          تا نباشد هیچ محسن بى‏وجا             تا نباشد هیچ خائن بى‏رجا

4343/د 6

جهان راستان: یعنی آخرت،کنایه از عالم برزخ.

بر کیمیا زدن: کنایه از سود بردن. ایمان آوردن.

( 1175) دو نفر ساحر سر از زانو برداشته بمادر خود گفتند بیا ما را بقبر پدرمان راهنمایى کن‏. ( 1176) مادرشان آنها را سر قبر پدر برد در آن جا سه روز روزه گرفتند. ( 1177) پس از آن روح پدر را مخاطب نموده گفتند اى پدر شاه در کارى گرفتار شده و براى ما پیغام فرستاده‏. ( 1178) که دو نفر مرد او را بزحمت انداخته و آبرویش را در پیش لشکریان برده‏اند. ( 1179) آنها سلاح و لشکرى ندارند ولى عصائى دارند که آن شور و شرى بر پا کرده است‏. ( 1180) تو اگر چه بظاهر در خاک خفته‏اى ولى در جهان راستان و عالم واقع هستى‏. ( 1181) اگر کار آنها سحر است بگو و اگر هم کار خدایى است‏. ( 1182) آن را هم بما خبر ده که ما در مقابل او سجده کنیم و مس وجود خود را به کیمیایى عرضه نماییم‏.

آنچه مولانا در این ابیات آورده است مطابق تفاسیر قرآن، ازجمله تفسیر ابوالفتوح رازی است.

سحر یا جادو چنان که مى‏دانیم پدید آوردن شکل‏ها و صورت‏هاست در نظر بیننده، چنان که ریسمانى را مار نشان دهند، یا کسى را سر برند و دیگر بارش زنده سازند، یا در هوا راه روند و مانند این کارها. اما آیا سحر، دگرگونى در ماهیّت است به طور موقت؟ یا تصرفى است در دیده بیننده. معتزلیان سحر را به جمیع اقسام آن منکرند و گویند آن چه بیننده را به چشم آید جز تو هم نیست. (کشاف اصطلاحات الفنون) و بعضى گفته‏اند سحر نتیجه سرعت عمل ساحر است که چیزى را نشان مى‏دهد و بیننده را مشغول مى‏سازد، سپس به سرعت چیز دیگرى را جاى آن مى‏نهد. به هر حال آن چه نزد همگان مسلّم است اینکه جادوگر را نیروى تصرف در قلب ماهیت نیست و آن چه مى‏کند تصرف در دیده بیننده است به دلیل آن که پس از زمانى کوتاه آن چه جادو کرده باطل مى‏شود و آن چه در آن جادو به کار رفته به حالت نخست در مى‏آید.

اما معجزه، آوردن چیزى است خلاف عادت و طبیعت، و آن تصرفى است در حقیقت و ماهیّتِ اشیاء نه در دیده نگرنده. مانند جارى شدن آب از سنگ یا شکافته شدن دریا به امر موسى یا معجزه‏هاى رسول (ص).

فرستادن فرعون به مداین در طلب ساحران

 مداین: جمع مدینه: شهر

دیدن: تصویب کردن، پذیرفتن.

صَرّاف مِصر: فرعون، که ارزش همه چیز مصر را به خوبی می‌داند.

پیک کار: یعنی پیک با تجربه و کار‌آزموده.

مشتهر: یعنی مشهور.

مستمر بودن سحر در دل مه: چنان که ماه را به صورت گاوى ماده به مردم مى‏نمودند و از آن شیر مى‏دوشیدند.

شیر دوشیده زمه: جادوی این دو جوان در ماه نفوذ داشت؛ یعنی در فن جادوگر‌ی بسیار مهارت داشتند. و هر یک خلاق و مُبدع کارهای جدیدی بودند، نه پیرو دیگری.

بر خم سوار بودن: از جمله کارها که به جادوگران نسبت مى‏دهند، سوار شدن آنان بر خم و راندن آن است.

شکل کرباس: ماهتاب را در دیده بیننده همچون کرباس گز مى‏کردند و به مردم مى‏فروختند.

          خُم روان کرده ز سحرى چون فرس             کرده کرباسى ز مهتاب و غلس‏

4730 / د /6

شتاب: به شتاب.

سیم بردن و آگه شدن مشترى: جادوگر سیم تماشاگر را برابر کرباسى که از مهتاب بدو فروخته بود مى‏گرفت، در پایان خریدار از زیان خود آگاه مى‏شد و دریغ مى‏خورد.

مُنشى: نو آفرین، مبدع.

رَوى: راوى.

دو درویش: و«دو ساحر» موسی و برادرش هارون‌اند.

موکب: در فرهنگ‏ها گروه سواران یا پیادگان است که در رکاب شاه یا امیرى روند، ولى «موکب زدن» در این بیت به معنى ماندن و ساکن شدن است.

امرش: مرجع ضمیر موسى (ع) است.

ترس و مهر: به دلیل آن است که دو جوان جادوگر، از موسی و هارون بیم داشتند، اما چون آنها را نیز جادوگر می‌دانستند، دلشان می‌خواست که آنها را ببینند.

عِرق: رگ.

عرق جنسیت: کنایه از تعصب همکارى. (چون مردم فرعون موسى و برادرش را ساحر شناساندند، ساحران تحریک شدند و به فکر فرو رفتند که چگونه با آنان در افتند).

سر به زانو نهادن: کنایت از اندیشیدن. به فکر فرو رفتن. (اندیشیدند که با موسى (ع) چه باید کرد).

زانو دبیرستان صوفى بودن: به مراقبه نشستن. چنان که مى‏دانیم صوفى در حالت مراقبه سر بر زانو نهد وبا ذکر و تفکر می کوشند به کشف اسرار حق دست یابند.

          صوفیى در باغ از بهر گشاد             صوفیانه روى بر زانو نهاد

1358 /د4

( 1157) وقتى موسى از نزد فرعون بیرون آمد فرعون مشاورین خود را طلبید. (- مشاورین جمع شدند و آراء خود را بیان کردند. (- بالاخره هامان وزیر فرعون چنین رأى داده و راهنمایى نموده گفت اى پادشاه باید ساحران را جمع کرد. (1158 ) ما در استانهاى خود ساحران زبر دستى داریم که هر یک در کار خود بى‏نظیرند. ( 1159) صلاح در این است که سحره را از اطراف و اکناف کشور مصر جمع کنند و حاضر نمایند. ( 1160) پس او مأمورین براى جمع کردن جادوان باطراف و نواحى مصر فرستاد. ( 1161) و هر جا ساحر معروفى بود ده نفر پیک بسوى او فرستاد. ( 1162) دو جوان بودند که در کار جادو معروف و مشهور بودند بطورى که سحر آنها حتى بماه رسیده بود. ( 1163) از ماه آشکارا شیر دوشیده و در سفرها سوار خم شده و راه طى کرده بودند. ( 1164) ماهتاب را بشکل کرباس در آورده و آن را زرع نموده و فروخته‏. ( 1165) قیمت آن را که نقره بوده برداشته و برده و پس از آن مشترى خبر دار شده که مهتاب را عوض کرباس خریده و از تأسف انگشت بدندان گزیده‏. ( 1166) صد هزاران از این قبیل کارها کرده و در کار مخترع بوده نه اینکه از کسى دیگر آموخته و عمل کند. ( 1167) از طرف شاه به آنها پیغام بردند که شاه از شما چاره جویى مى‏کند. ( 1168) که دو درویش بقصر شاه آمدند. ( 1169) آنها چیزى جز یک عصا در دست ندارند که بامر آنها اژدها مى‏شود. ( 1170) شاه و لشکرش از دست آنها بى‏چاره شده و همه مردم بفغان آمده‏اند. ( 1171) شاه ما را از این جهت نزد شما فرستاده که شما در این خصوص چاره بکنید تا بشما گنجهاى فراوان ببخشد. ( 1172) این پیغام که به آن دو نفر ساحر رسید هم ترس در دلشان پیدا شد و هم محبتى در دل خود نسبت بموسى احساس کردند. ( 1173) رگ جنسیت که در وجودشان جنبیدن گرفت از تعجب سر بزانو نهاده بفکر فرو رفتند. ( 1174) چون دبیرستان صوفى زانوى او است براى حل مشکلات زانوها چون جادو هستند.