مقایسه اعمال اولیا با دیگران روا نیست

   نیم جان: جان انسانى است که بر اثر مجاهدت و تربیت درست، بنور معرفت، روشن نگشته و بمراتب کمال نرسیده است،چرا که هستی ما بدون معرفت الهی وپیوستگی به حق، نیم جان است .

صد جان دهد : یعنی یک زندگی همراه با معرفت ارزش صد زندگی دارد وچیزی به ما می دهد که درتصور نمی آید .

آن چه در وهمت نیاید آن دهد : همانگونه که در حدیث آمده است: «قال اللَّه تعالى اعددت لعبادی الصالحین ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر على قلب بشر.»[1]

   ( 246) یک نیمه جانى را گرفته صد جان مى‏بخشد بخشش او بحدى است که در خیال تو نمى‏گنجد. ( 247) تو وقایع را با ترازوى خود سنجیده ما فوق خود را بخود قیاس مى‏کنى ولى دقت نموده خوب نگاه کن که از حقیقت دور افتاده‏اى.

مولانا می گوید: نباید مسئله معرفت الهی را با خود و با امکان و ادراک خود قیاس کرد؛ زیرا ما را از حقیقت دور می‏کند. در مورد سرگذشت حضرت موسی آمده است که او خضر را دید و با او همراه شد. خضر با این شرط همراهی او را پذیرفت که هر چه دید اعتراض نکند، اما چند بار موسی شرط را فراموش کرد و اعتراض نمود. یکی از آن موارد این بوده است که خضر در دریا کشتی یا قایقی را می‏شکند و وقتی با اعتراض موسی مواجه می‏شود می‏گوید: کشتی از آنِ خانوادهْ فقیر بود و اگر سالم می‏ماند پادشاه آن را غصب می‏کرد و این تنها وسیلهْ زندگی و کار و کسب، از دست آنها می‏رفت.

نمونهْ دیگر: خضر پسری را در ساحل دید و بی‌درنگ او را کشت. دلیل خضر این بود که اگر او را نمی‏‏کشتم آدم تبه‌کاری می‏شد و دستش به خون پدر و مادرش آغشته می‌گشت.[2]

مولانا می‏گوید: آن که از حق، وحی و جواب به او می‏رسد به‌هرحال به کار او اعتراض وارد نیست و حتماً مصلحتی داشته و طبیب الهی آگاهانه و طبق دستور و فرمان الهی عمل کرده است. اما تو که از اسرار الهی آگاهی نداری قضاوت عجولانه می‏کنی.

آری آن کسی که چنین شاهی می‌کشد، در بهترین موقعیت و مکان قرار می‏گیرد که از فهم و ادراک ظاهری بسی دور است و نمی‌توان به آسانی آن را فهمید.

فهم و درک چنین حقیقتی حتی در بعضی موارد بر پیامبری همانند موسی پوشیده و مخفی می‏ماند.

لذا خوش‌تر آن که همانند اسماعیل سرِ تسلیم فرود آریم که تا لحظهْ آخر با رغبت گردن زیر تیغ داده و آمادهْ قربان شدن باشیم. همانند جان انبیا و اولیا که پس از رها شدن از بند تن به حضرت حق می‏پیوندد و از وصال حق شادمان است. همچو جان پاک احمد با احد و یا همانند عاشقان با ارائهْ جانِ، شرابِ زندگی جاوید بنوشند و کشته شدن به دست معشوق را زندگی تازه‌ای بدانند و چون معشوق، حق است این زندگی تازه جاودانگی دارد.

مذمّت مدح و ستایش بد کاران و مردم کُشان،

مى‏بلرزد عرش از مدح شقى : ناظر است بمضمون این حدیث: «إذا مُدِحَ الفاسقُ غَضَبَ الربُّ َ اهتَزَّ لِذلکَ العَرشُ»[1]. ستایش بدکاران عرش را به ارزه در می آورد.

خاصه‏ى الله بود: یعنی ازاولیاء خدا، کسی که مورد توجه پروردگار است.

گر ندیدى سود او در قهر او: یعنی شاه می دید که این ستم وآزار به سود زرگر است وگرنه او که لطف محض بود چگونه ستم وآزار روا می داشت؟

حجام: اشاره به سنتی است که در مشرق زمین رواج داشته وهر ساله مقداری از خون بدن را باابزار خاص بیرون می کشیده اند.

مشفق: یعنی دلسوز.

 ( 240) اگر مقصد و مقصود ریختن خون مسلمانى بود من کافرم اگر از او نام برده او را موضوع حکایت قرار مى‏دادم.( 241) از مدح و ستایش اشخاص شقى عرش بلرزه مى‏آید و پرهیزکاران از مدح اشقیا خاطره‏هاى بد پیدا مى‏کنند. ( 242) او شاه بود شاه دانشمند دل آگاه و از بندگان خاص خداوند.( 243) کسى را که چنین شاهى بکشد بطور قطع نکشته بلکه او را بطرف جاه و جلال و تخت عزت کشیده است ( 244) آن لطف و رحمت مطلق اگر سود او را در قهر نمى‏دید هرگز قهرى از او بظهور نمى‏رسید .( 245) آرى طفل از نیشتر حجامت کن مى‏ترسد و مى‏گرید ولى مادر مهربانش غرق شادى و شعف است که صحت طفل خود را تأمین مى‏کند.

دراین ابیات مولانا از خود دفاع مى‏کند از آن رو که پادشاه مردم کشى را بحسب ظاهر ستوده است و روش دفاع بدین گونه است که مولانا اظهار مى‏کند که بموجب حدیث، ستایش اشقیا و مردم سنگ دل، خشم خدا را بر مى‏انگیزد و عرش را با همه‏ى عظمت بلرزش مى‏آورد و او که مسلمان پاک اعتقاد است اگر مطمئن نباشد که پادشاه فرمان بقتل زرگر از روى مصلحت و بحکم حق داده است هرگز بستایش وى زبان نمى‏گشاید.

استاد فروزانفر درشرح مصرح دوم این بیت چنین می گوید: و بد گمان شدن متقى را بدو طریق مى‏توان توجیه کرد: یکى آن که این ستایش موجب آن مى‏شود که مردم پرهیزکار در حق ستایشگر سوء ظن برند که او نیز به قتل و خونریزى خشنود است . دوم آن که ستایش و مدح سبب تلقین بنفس است چه از گوش و دهان هم بدل راهى است همچنان که از دل بگوش و دهان راهى دیگر و این دو در یکدیگر تاثیر مى‏کنند و بنا بر این آدمى هر قدر پاک دل و پرهیزکار باشد باز هم از گفتار خود متاثر مى‏شود از آن جهت که اظهار مطلبى از هر نوع که باشد ایجاد تعهد مى‏کند و در نتیجه بدان ملتزم و معتقد مى‏گردد و بر این توجیه (بد گمانى) بمعنى سوء ظن نیست بلکه معنى آن، اندیشه‏ى تباه و فکر فاسدى است که در شخص مداح ممکن است بوجود آید و خطر آن از بد گمانى دیگران بیشتر است.

حکمت ریاضت و آثار آن،

ریاضت: پرورش ستور،به خصوص اسب ، دراصطلاح عرفا وعلمای علم اخلاق: بدل کردن صفات بد بصفات نیک، عملى سخت که براى اصلاح باطن بدستور مربی بر عهده گیرند خواه از جنس عبادت و یا خدمت باشد .

جُفا: یعنی خاشاک، دراینجا مواد زائدی که درنقره وطلا که پی از ذوب درکوره، از آنها جدا می شود.

زبد: کف مایعات، کف زر و سیم که بوقت گداز بر سر آید.

نیک بد نما: یعنی کارخوب ولى خوبى که بنظر بد مى‏آید.

 ( 233) این سختیها و جفاها بمنزله کوره‏ایست که بوسیله آن غش و مواد خارجى زر را گرفته و شمش خالص کامل عیار بیرون مى‏دهد . ( 234) این امتحانات سخت از نیک و بد اشخاص براى این است که چون زر مغشوش و مخلوط با مواد خارجى در بوته امتحان بجوش آمد مواد خارجى را چون کف روى مایع بیرون بریزد.( 235) اگر کار شاه از روى الهام نبود شاه نبود بلکه بایستى او را سگ درنده شمرد.( 236) او از شهوت و طمع و حرص پاک بود و کارى که کرد خوب بود ولى خوبى که بنظر بد مى‏آید.

این ابیات، بیان حکمت ریاضت است از آن جهت که ریاضت هم نوعى از کشتن است زیرا آرزو و خواهشهاى نفسانى از مظاهر حیات است خاصه بنظر اهل ظاهر که زندگى را همین تمتعات و لذایذ حسى مى‏پندارند و ریاضت چیزى جز خلاف نفس و بر کندن ریشه‏ى هوى نیست و با وجود این، مرید ریاضتهاى صعب را تحمل مى‏کند براى آن که بکمال و حیات خوشتر دست یابد پس کشتنى که بفرمان خدا و یا ولى کامل صورت پذیرد یا براى رسیدن بزندگى جاوید است نسبت بمومنان که در جهاد کشته مى‏شوند و یا براى کم شدن وزر و گناه و مصلحت اجتماع، نسبت بمنکران که بفرمان انبیا و اولیا بقتل مى‏رسند و بهر حال وظیفه‏ى ما تسلیم و ترک بد گمانى است. و درین ابیات مولانا سالک را بزر و سیم و ریاضت را بگداختن تشبیه کرده و اخلاق بد و هواى نفس را بکف مانند نموده است و نتیجه‏اى که مى‏خواهد بگیرد اینست که آن فرمان کشتن مانند امر بریاضت است که بظاهر دشوار و خلاف مصلحت مى‏نماید و در حقیقت عین صلاح و حکمت است. موضوع ریاضت و حکمت آن را مولانا در دفتر سوم نیز بتفصیل بیشتر مطرح کرده است.[1]

   گر خضر: اشاره ای دارد بقصه‏ى موسى و خضر که در کشتى نشستند و خضر کشتى را سوراخ کرد، مطابق آیه‏ى شریفه:فَانْطَلَقا حَتَّى إِذا رَکِبا فِی اَلسَّفِینَةِ خَرَقَها قالَ أَ خَرَقْتَها لِتُغْرِقَ أَهْلَها لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً إِمْراً [2].

بى‏پر مپر: یعنی بدون آگاهی اظهار نظر نکن،یاآنجا که آگاهی نداری، دست دردامن راهنمایی مورد وثوق بزن تا تو را راهنمایی کند. چنان که فرموده است:[3]

            هین مپر الا که با پرهاى شیخ             تا ببینى عون لشکرهاى شیخ‏

مجنونش مخوان: یعنی تو که از اسرارالهی آگاهی نداری، قضاوت نادرست می کنی. بسیاری از آنها که ظاهری شوریده ودیوانه وش دارند مردان کامل وصاحب معرفت اند. و ممکن است ناظر باشد به آیاتى که در آنها ذکر شده است از قول کفار که حضرت رسول اکرم یا سایر انبیا را مجنون پنداشته‏اند:«وَقَالُواْ یَا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ»:و گفتند: «اى کسى که «ذکر» [= قرآن‏] بر او نازل شده، مسلماً تو دیوانه‏اى!د .[4]

( 237) اگر حضرت خضر در دریا کشتى را سوراخ و معیوب نمود و بالاخره شکست صد درستى در این شکستن وجود داشت که حضرت موسى با رتبه نبوتش از آن بى‏خبر بود.( 238) فهم حضرت موسى با آن همه بزرگوارى از فهم حکمت کار حضرت خضر محجوب شد پس تو دیگر در این فضاى بى‏انتها با نداشتن پر هوس پریدن مکن . ( 239) چشم بگشا و ببین که گل سرخ نو شکفته است آن را خون مپندار و درست نگاه کن که این شخص مست عقل است تو از جهل او را مجنون و دیوانه مگو.

لزوم اطاعت از ولى،

آن که جان بخشد اگر بکشد رواست : منظور این است که آن کسی که از حق وحی وجواب به او می رسد، می تواند پیامبری یا ولیی باشد، وبه هرحال به کار او اعتراض وارد نیست:

            شیشه گر کو بدمى صد قدح و جام کند             قدحى گر شکند زو نتوان گشت برى‏

دیوان، ب 30503

نایب است و دست او دست خداست : ناظر است به آیه‏ى شریفه:«إِنَّ اَلَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اَللَّهَ یَدُ اَللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ »[1]

همچو اسماعیل: اشاره است به داستان ابراهیم که فرزندش را مى‏خواست قربان کند ولى خداوند، گوسفندى بفداى او فرستاد و آن داستان مذکور است در سوره‏ى الصافات[2] و مفسرین در نام آن فرزند اختلاف کرده و بعضى اسحاق و عده‏اى اسماعیل دانسته‏اند و بعقیده‏ى مفسرین شیعه قول اخیر رجحان دارد.[3]

خون کردن: خون ریختن، کشتن، و بدین مناسبت قاتل را خونى مى‏گویند.

در صفا غش کى هلد پالودگى‏: یعنی توجه او به خداوند، اورا از پلیدی شهوت پاک کرده و پالودگی وپاکی نمی گذارد که درصفای درونی مرد، غلّ وغشیّ راه یابد.

   ( 227) کسى که جان مى‏بخشد اگر هم بکشد بخطا نرفته و شایستگى این عمل را دارد او نایب حق است و دست او دست خدا است. ( 228) اگر چنین بزرگوارى قصد کشتن تو را کرد مثل اسماعیل ع که در مقابل تیغ پدرش حضرت ابراهیم تسلیم محض شد تو نیز خود را تسلیم کرده با کمال بشاشت در زیر تیغ او جان تسلیم کن. ( 229) در مقابل او سر تسلیم فرود آر تا جان تو تا ابد خندان و خوش دل باشد چنانچه جان حضرت احمد در جوار حضرت احدیت خوش دل و خوشحال است.( 230) عشاق حقیقى آن زمان جام فرح و خوشحالى مى‏نوشند که معشوق با دست خود بکشتن آنها قیام کند.( 231) در باره شاه بد گمان مباش که او این کار را از روى شهوت بجا نیاورد.( 232) گمان مبر که گوهر پاک شاه با این کار گردآلود شد زیرا حقیقتى را که صفاى محض و خلوص مطلق است غش چگونه آلوده مى‏کند.() مبادا گمان بد در باره او ببرى که آیه شریفه:« إِنَّ بَعْضَ اَلظَّنِّ إِثْمٌ » این قبیل گمانها را گناه شمرده است.

در این ابیات نیزمولانا دفاع از پادشاه را که آمر بود و قتل زرگر بفرمان وى صورت گرفت تعقیب مى‏کند بدین گونه که آن قتل و آن فرمان از کسى صادر شد که بکلى از اغراض نفسانى پاک بود و بیخ آرزو و شهوت را بر کنده بود و آن خون براى آن ریخته شد که مصلحت مقتول در آن بود و یا آن که بر وفق صلاح کلى انجام گرفت مانند آن چه انبیا و مصلحین بشریت مى‏کنند و ما بر ایشان اعتراض نتوانیم کرد یا عملى که طبیب حاذق براى مصلحت شخص بیمار و یا جلوگیرى از انتشار بیمارى مى‏کند و آن همه در قانون اجتماع مقبول بلکه ممدوح است و چون پادشاه خویش را از غرض شخصى پاک کرده بود پس فرمان وى بجا و در محل قبول اتفاق افتاد.

عدم انقطاع وحى مطابق تعبیر عرفا،

وحى: القاء و بیان معنى، پنهان از غیر، الهام، ظهور معنى در خواب، وصول معنى بدل و یا از راه گوش بواسطه‏ى ملک، کلام خدا که بانبیا مى‏رسد در اصطلاح شرعى، و حقیقت آن پیوستگى دل است بعالم غیب و ظهور حقیقت بى‏واسطه‏ى تعلم، بدین معنى مخصوص انبیا نیست و در قرآن کریم براى اولیا نیز استعمال شده است:وَ إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَى اَلْحَوارِیِّینَ أَنْ آمِنُوا بِی وَ بِرَسُولِی[1]   و عرفا، وحى را منقطع نمى‏شمارند و ظاهرا مراد ایشان معنى اخیر است، مولانا مى‏فرماید:

            نه نجومست و نه رملست و نه خواب             وحى حق و الله اعلم بالصواب‏

            از پى رو پوش عامه در بیان                       وحى دل خوانند آن را صوفیان‏[2]

   ( 226) کسى که مخاطب حق واقع شده از جانب خداوند وحى باو مى‏رسد هر کارى که بکند و هر فرمانى که بدهد عین صواب است اگر چه بنظر عموم ناصواب آید.