استاد فروزان‌فر این بیت را پاسخ یک عارف به متکلمان می‌داند. متکلّمان، عشق به خدا را امری ناممکن و مباین با مباحث علم خود می‌شمارند. اما عرفا می‌گویند که عشق فقط عشق به خداست، زیرا بهترین مناسبت میان انسان و خداوند وجود دارد و مطابق آیهْ شریفه سوره حجر، پروردگار از روح خود در آدمی دمیده و او را زندگی داده است «...وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی...»: و در او از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) دمیدم،[1] و نیز حدیثی نقل شده است که: خَلَقَ اللهُ آدَمَ علی صُورته و از سوی دیگر، خداوند کریم است و کریم، همواره می‌بخشد و لطف می‌کند، بی‌آن‌که دلیل آن را بجوید. پس بنده را به حضرتش بار هست و از پذیرش او نومید نباید بود.

محمد غزالى بحثى بسیار مفصل و مدلل در معنى محبت و اسباب حدوث آن کرده و دلایل مخالفین را از بن فرو ریخته است و مطابق نظر او عشق متوجه کمال است از هر نوع که باشد و چون کمال مطلق، خاص ذات حق راست بنا برین او از همه چیز بمعشوقیت سزاوار تر است. مولانا این عقیده را که وصول بحق از جهت مباینت کلى حق و خلق ممکن نیست در این بیت مطرح ساخته و بدلیلى اقناعى آن را رد کرده است، دلیلش اینست که خدا را کریم مى‏گویند و کریم آنست که خواهنده را بى‏وسیلت عطا دهد و یا آن که طالب را نومید نگرداند و یا بخشنده را گویند و مى‏دانیم که بخشش خدا موقوف علت نیست پس بهر معنى که باشد کار با وى دشوار نیست و خود راه را بر عاشق آسان مى‏گرداند و طریق وصول را بدو نشان مى‏دهد و بوصال مى‏رساند. [2]

بیان آن که کشتن وزهر دادن زرگر به اشارت الهی بود، نه به هوای نفس وتأمل فاسد

الهام: در لغت بمعنى اعلام و تلقین و اصطلاحا، القا و ظهور معنى است در دل بطریق فیض و بدون اکتساب و فکر و تفاوت آن با وحى در جهات ذیل است: 1- الهام از جنس کشف معنوى است بخلاف وحى که از جنس کشف شهودى است. 2- الهام براى نبى و غیر نبى حاصل مى‏شود ولى وحى بعقیده‏ى متکلمین اختصاص به نبى دارد. 3- در الهام تبلیغ شرط نیست و وحى مشروط بتبلیغ است.[3]

خِضر: نام یکى از پیغمبران یا اولیاست که موسى با وى ملاقات نمود و این نام در قرآن کریم نیامده است و تنها چیزى که هست وصف او بعبودیت و حصول علم لدنى است[4] . این بیت اشاره است بمضمون آیه‏ى شریفه:« فَانْطَلَقا حَتَّى إِذا لَقِیا غُلاماً فَقَتَلَهُ قالَ أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْراً» [5].

  ( 223) حکیم مرد زرگر را براى جلب نفع یا دفع ضرر نکشت.( 224) و براى خوش آمد شاه هم نبود بلکه تا الهام خداوندى باو نرسید باین کار اقدام نکرد. ( 225) آن پسرى را که حضرت خضر سر برید سرى در او بود که مردمان عادى قادر بدرک آن نیستند.

مولانا ازاین ابیات شروع کرده است بدفاع از حکیم بدین گونه که قتل زرگر بر دست وى مبنى بر غرض شخصى و بطمع جاه و مال و ترس عقوبت نبود بلکه آن کار را بفرمان خدا کرد و فرمان خدا همواره بمصلحت مقرون است.

فردا بر وى است : یعنی اگر اکنون او موفق به کشتن من شود فردا وآینده به سود او نخواهد بود.

سایه‏ى دراز : هنگام طلوع وغروب آفتاب که نور مایل می تابد سایهْ هرچیزی درازتر است وهرچه زمان نزدیک تر به نیمروز باشد سایه کوتاه تر می شود. سایه از بامداد تا نیمروز به سوی خود شیء باز می گردد. مولانا از این تعبیر،اندیشهْ دیگری را هم درنظر دارد که : قدرت وغلبهْ نا حق سرانجام پایان می پذیرد.

فعل ما ندا: یعنی کارهاى ما چون آواز

صَدا: انعکاس وپژواک صداست.

( 214) خون من هدر نخواهد رفت امروز بر من است و فردا همین بلیه بسر قاتل خواهد آمد.( 215) اگر چه دیوار سایه بلندى بر زمین پهن مى‏کند ولى هر چه آفتاب بوسط السماء نزدیک شود سایه کوتاه و کوتاهتر شده سایه دیوار بخود او بر مى‏گردد.( 216) این عالم چون کوه و کارهاى ما چون آواز و ندا است و بالاخره کار ما در کوهستان جهان منعکس شده بخود ما بر مى‏گردد.( 217) زرگر این کلمات حکمت آمیز را گفته بزیر خاک رفت و کنیزک از رنج عشق او مستخلص گردید.

عشقِ بر کامل و عشقِ بر ناقص،

عشق مردگان: یعنی علاقهْ ما به مردگان که بسیار زود فراموش می شود .

کز شراب جان فزایت ساقی است: یعنی عشق پروردگار شرابی است که جان وزندگی را درعاشق افزایش می دهد وهمواره زندگی تازه می بخشد.

کار و کیا: قدرت و سلطنت، توانایى و فرمانروایى.

عشق‌های رنگی: به عشق‌های ناپایدار گفته می‌شود. پایان این‌گونه عشق‌ها، بدنامی و ننگ است، اما اگر عشقی باشد که در آن، عاشق خود را فراموش کند و از هستی خود بگذرد و هیچ خواهش نفسانی نداشته باشد، عشقی است به معشوق جاودان و در آن، هوس و لذّت جسمانی نیست که به رسوایی و بدنامی بینجامد.

البته عشق‌هایی کز پی رنگی بود، ممکن است با گذشت زمان و تعالی معنوی، تبدیل به حرکتی در جهت کمال روحانی شود و عشق مجازی جای خود را به عشق حقیقی بدهد. در بیان این نکته از مولانا بشنوید:

            این از عنایتها شمر کز کوى عشق آمد ضرر             عشق مجازى را گذر بر عشق حقست انتها

            غازى بدست پور خود شمشیر چوبین مى‏دهد             تا او در آن استا شود شمشیر گیرد در غزا

            عشقى که بر انسان بود شمشیر چوبین آن بود             آن عشق با رحمان شود چون آخر آید ابتلا

            عشق زلیخا ابتدا بر یوسف آمد سالها                       شد آخر آن عشق خدا مى‏کرد بر یوسف قفا[1]

در هر عشقی، چه مجازی و چه حقیقی، معشوق تا هنگامی عزیز است که نیازی را در عاشق بر آورده می‌کند و تا زنده است، معشوق است. عشق مردگان، یعنی علاقه و وابستگی به موجودات ناپیدار و فراموش شدنی، ازاین‌رو، نامبارک است و موجب ننگ و رسوایی می‌شود.

همهْ زندگان فانی‌اند و عشق به آنها پس از مرگ، مصیبت و غم‌بار است. اما زندهْ باقی، یعنی پروردگار ازلی و ابدی و عشق او شرابی است که جان و زندگی را در عاشق افزایش می‌دهد و همواره زندگی تازه می‌بخشد. پیامبران شکوه و عظمت را از این عشق به‌دست آورده‌اند.

کمال موجب حسد است،

فَرّ :یعنی شکوه وجلال وعظمت

کز نافِ من: یعنی به خاطر مُشک که از نافهْ من به دست می آید.

استخوان: منظور همان عاج فیل است که از قدیم برای ساختن لوازم تجمّلی به کار می رفته وارزش بسیار داشته است.

پى مادون من: یعنی در راه غیر من وبه خاطر دیگری.

نخسبد خون من: یعنی کشتن من بی انتقام نخواهد ماند :

چون خون نخسبد خسروا چشمم کجا خسبد مها          کز چشم من دریاى خون جوشان شد از جور و جفا

دیوان، ب 256

   ( 209) آرى دشمن جان طاوس پر قشنگ اوست و چه بسا پادشاهان که فر و جاه آنها باعث هلاکتشان شده است . () چون زرگر بر اثر بیمارى بد حال شد و تنش گداخته از لاغرى چون ناى گردید.( 210) گفت من آن آهو هستم که صیاد از ناف من خون صاف مرا گرفته مشگ ناب از آن عمل آورد.( 211) یا چون روباهى که براى ساختن پوستین و استفاده از پوست نرم من سرم را بریده‏اند. ( 212) یا مانند فیلى که براى گرانبها بودن استخوانم خونم را ریختند.( 213) مشگ و پوست و استخوان جماد بوده و مادون حیوان زنده است آن که خون مرا براى چیزى پست‏تر از من ریخت نمى‏داند که خون من بى‏خونخواه نخواهد ماند.

بیت 209 ضرب المثلى قدیمی و دیرینه است و مفادش اینست که زیبایى و هر کمالى حسد را بر مى‏انگیزند و موجب هلاکت مى‏گردد.

            بلاى من آمد همه دانش من             چو روباه را مو و طاوس را پر[1]

            طاوس را بدیدم مى‏کند پر خویش                    گفتم مکن که پر تو با زیب و با فر است‏

            بگریست زار زار و مرا گفت اى حکیم             آگه نیى که دشمن جان من این پر است‏[2]

مثل دیگر است:

            شنیدم که روباه رنگین بروس             خود آراى باشد چو چشم خروس‏

            سرانجام کاید اجل سوى او             وبال تن او شود موى او[3]

و این مثل را شیخ عطار مبناى حکایتى ظریف قرار داده است بدین گونه:[4]

            آن دو روبه چون بهم همبر شدند             پس بعشرت جفت یکدیگر شدند

            عشرتى کردند با هم هر دوان             عیش ایشان تلخ شد هم آن زمان‏

            خسروى در دشت شد با یوز و باز             آن دو روبه را ز هم افکند باز

            ماده پرسیدى ز نر کاى رخنه جوى             ما کجا با هم رسیم آخر بگوى‏

            گفت ما را گر بود از عمر بهر             در دکان پوستین دوزان شهر

عشق‌های رنگین   

رنگ : یعنی ظاهر چشم گیر که معمولا پایدار نیست واگر عشق کششی به سوی آن باشد مانند خود آن نا پایدار خواهد بود.

ننگ: یعنی بد نامی، آشکار شدن هوس.

تا نرفتى بر وى آن ‏: منظور این است که عشق کنیزک درآغاز عشقی عمیق و روحانی به نظر می آمد، اما معلوم شد عشق از پی رنگ است وموجب داوری ِبد شد،

بد داورى: یعنی ای کاش یک چنین عشقی ازهمان آغاز یکسره ننگ بود، تا کسی انتظار بهتر ازآن نمی داشت.

روى او: یعنی زیبایی چهره اش.

دشمن جان وى آمد :زیبایى روى زرگر دشمن جانش شده

 ( 206) بلى همین است عشقهایى که فقط برنگ و شکل تعلق گرفته و عاشق شیفته عوارض باشد عشق نیست بلکه عاقبت بصورت ننگى بیرون خواهد آمد. ( 207) کاش این ننگ یک طرفه بود و این هر دو عاشق یکدیگر نبودند تا این طور زرگر مبتلا باین بلیّه نمى‏شد.( 208) زیبایى روى زرگر دشمن جانش شده و از چشمهاى او بجاى اشک خون جارى گردید.

امام محمد غزّالی در احیا ء العلوم گفته است:«دوام عشق و هر خواهشى مرتبط است بدوام و پایدارى آن چیزى که مطلوب و معشوق باشد پس عشق بر آب و رنگ و حسن صورت پایدار نمى‏ماند از آن رو که آب و رنگ خود نمى‏پاید و زوال مى‏پذیرد و خود آن عشق نیست و نوعى هوس رانى و بازى خیال است و ناچار عاقبت برسوایى و ننگ و بد نامى مى‏کشد، و از نظر صوفیه عشق آن جاست که عاشق را مراد و هیچ خواهش و حظ نفس باقى نمانده باشد و بدین جهت است که محبت را به محو جمیع خواهشها و سوختن و زوال حاجت و اوصاف تعریف کرده‏اند.»[1] و معلوم است که هر علاقه و محبتى که معلول حاجت و مرادى جز معشوق باشد وقتى آن حاجت بر آید و مراد حاصل گردد آن محبت و علاقه از هم مى‏گسلد و زوال مى‏پذیرد چنان که در حدیث آمده است: «من احبک لشى‏ء ملک عند انقضائه.»[2]

بموجب این حکایت، عشق کنیزک زوال پذیرفت و او نصیب دیگر کس شد و معشوق او بقتل رسید و از این رو عشق او با ننگ (یعنى ظهور هوس) و قضاء بد توام بود.

طَراز: از شهرهای زیبای وازمراکز بازرگانی وکشاورزی ایران قدیم بوده وموقعیت جغرافیایی آن درجمهوری قرقیزستان است زنان این شهر به زیبایی شهرت داشته اند.

شمع طراز: یعنی آن که از همهْ زیبارویان طراز زیباتر است.

برسر شمع طراز بسوزد: یعنی فدای آن زیبا روی شود.                  

مِه: یعنی بزرگ نظیر مِهتر وکُهتر

آن مه روى را: منظور همان کنیز زیب روی است.

صحبت جو: یعنی جویندهْ دوستی وجویندهْ وصال

شربت: مقدار خوراک از دوا خواه جامد یا مایع، خوردن دوا.

می گداخت: یعنی به تدریج ذوب می شد، ضعیف ولاغر می شد.

 ( 196) آن مرد همین که بمقصد رسید طبیب او را نزد شاه برد.( 197) و او را با خوشى و خوشحالى بشاه معرفى کرد. تا با شعله شمع خوش خط و خالى بسوزاند.( 198) شاه با احترام فوق العاده‏اى او را پذیرفت و پس از آن مخزن خود را در اختیار او گذاشت.() و فرمان داد که از زر ناب انگشتر و خلخال و گردن بند و کمربند بسازد. () مرد زرگر طلاها را گرفت و بدون اینکه از آتیه خود خبر دار باشد مشغول کار شد.( 199) پس از آن حکیم بشاه گفت که کنیزک را بمرد زرگر بخشد.( 200) تا کنیزک از وصال او خوشحال شده و آتش عشقش با آب وصال فرو نشیند.( 201) شاه کنیزک را بمرد زرگر بخشیده و این دو نفر را که بمصاحبت یکدیگر مایل بودند قرین همدیگر قرار داد.( 202) و مدت شش ماه این دو نفر از یکدیگر کام گرفتند و حالت کنیزک کم کم رو ببهبودى نهاده و در آخر شش ماه بکلى صحت او باز گشته بود.( 203) پس از آن حکیم شربتى براى مرد زرگر ساخت و کم کم بخورد او داد زرگر شربت را مى‏خورد و جلو چشم دختر هر روز ضعیف‏تر و لاغرتر مى‏شد .

پایدارى عشق و ناپایدارى هوس و عشق شهوانى،

جان دختر در وبال او نماند: یعنی به دلیل از دست رفتن ِزیبایی ِمرد زرگر، دیگر کنیز به او دلبستگی نداشت.

وبال او نماند: یعنی جانش در عذاب نبود، دیگر درگرو او نبود.

ناخوش: بد ترکیب، نامطبوع.

در دل او سرد شد: یعنی از نظر او افتاد.

( 204) و چون بر اثر رنجورى جمال سابق خود را از دست داد جان دختر نیز از گودالى که افتاده بود بیرون آمد.( 205) و بر اثر اینکه گونه‏هایش زرد شده و زشت و بد ترکیب و نامطبوع گردید دختر بتدریج از او دل سرد شد و عشقش بدل بانزجار گردید.