انسان فانى ومستغرق قادر بر بیان کشف وشهود خودنیست،

لا احصى ثنا: برگرفته است از حدیث: اللَّهمَّ اِنّى اَعُوذُ بِرضاکَ مِن سَخَطِکَ وَ اَعُوذُ بِمُعافاتِکَ مِن عُقُوبَتِکَ و اَعُوذُ بِکَ مِنکَ لا اُحصى ثَناءً عَلیکَ أَنتَ کَما َاثنَیتَ على نَفسَکَ.[1]

   ( 128) ثناى او را از من مطلب من در حال فنا بوده سر از پا نمى‏شناسم فهم و ادراک من از کار باز مانده و نمى‏توانم انعام او را بشمارم.( 129) کسى که هوشیار نیست آن چه با تکلف و خود بندى بگوید شایسته نبوده و سخن صحیحى نخواهد بود.

استاد فروزانفر در توضیح این بیت افزوده است که «ثنا گفتن نشانه صحو و هشیارى است و کسى که بى‏خویش و مستغرق باشد رسوم و آثارش در مشهود خود فانى و مضمحل مى‏شود و بیانش منقطع مى‏گردد»

یک رگم هشیار نیست: جمل? حالیه است، یعنی درحالی که یک رگم هشیار نیست، من از خود بی خود شده ام.

 ( 130) من که یک رگ هوشیار در بدنم نیست چگونه آن یار بى‏همتا را وصف کنم.( 131) اکنون شرح این خون جگرها و ایام تیره هجران را براى وقت دیگر بگذار.

مضمون ومقصود سخن آنست که شرط بیان و وصف از هیچ طرف وجود ندارد چه نسبت بمولانا که از فرط استغراق و مستى قادر بر اداء مطلب نیست و چه نسبت بمعشوق از آن جهت که مثل و مانند ندارد و راهى براى توصیف او پدید نمى‏شود زیرا معانى را بوسیله‏ى تشبیه بیان مى‏کند و آن حقیقت که بى‏مانند باشد چیزى که او را بدان تشبیه کنند بضرورت وجود ندارد.

اغتنام وقت و فرصت،

فالوقت: وقت قسمت محدودی از زمان ودر حوزه عرفان حال ووصفی ایت که بر دل سالک غلبه دارد،یاهرگونه تغییر درونی و روحانی،بطوریکه این تغییر روحانی سالک را از امور دیگر باز می دارد ورشته ارتباط او را با دلبستگی های این جهانی می بُرد،ازاین نظر چون شمشیر برنده یی است. در چنین حالی است که سالک ممکن است به کشف حقایق توفیق یابد ونباید این فرصت را ازدست بدهد، زیرا ممکن است که آن حال وآن کشف بار دیگر پیش نیاید.

الوقت سیف: از تعبیرات دیرین صوفیان است، و مقصود آنست که وقت بتصرف خود، سالک را از امور دیگر گسسته مى‏دارد چنان که شمشیر بهر چه برسد آن را مى‏برد.

ابن الوقت: صوفى است به اعتبار آن که فرصت را از دست نمى‏دهد و آن چه فریضه است در حال و بوقت خود ادا مى‏کند و عمر را بباطل نمى‏گذراند و یا بلحاظ آن که بحکم وارد غیبى است و هر چه مقتضاى آن باشد در عمل مى‏آورد.[2]و اینکه امروز آن را بمعنى بى‏بند و بار و لا ابالى در فکر و عمل بکار مى‏برند بکلى دور از منظور صوفیان است.

طریق: راه سلوک، طریقت،

   ( 132) گفت وجود من گرسنه ثناى اوست بیا و مرا سیر کن زود باش عجله کن وقت چون شمشیر برنده زود گذر است . ( 133) صوفى ابن الوقت است در طریقت فردا گفتن خطا است پس تو هم. عجله کن و بگو. ( 134) مگر تو صوفى نیستى مگر نمى‏دانى که اگر آن چه را فعلا موجود و عبارت از زمان حال است از دست بدهیم نابود شده دیگر دست ما باو نخواهد رسید.

        عرفا به اغتنام فرصت و وقت اهمیت بسیار مى‏دهند و معتقداند که دست و دل سالک باید پیوسته در کار باشد و مناسب حال خود بوظائف قلبى یا اعمال ظاهرى همواره قیام کند و نفس را بحال خود باز نگذارد چه در آن هنگام نفس بى‏کار نمى‏نشیند و از طریق وسوسه خاطر سالک را مشوش و افکار پریشان و بى‏هوده را بر وى مسلط مى‏سازد و بکارهاى باطل مى‏گمارد و بنا بر این سالک همواره بکارى که در خور است اشتغال دارد و در آن چه بود یا خواهد بود اندیشه نمى‏کند و وقت را عزیزترین چیز مى‏شمارد و بدین مناسبت او را «ابن الوقت و یا ابن وقته» مى‏گویند و معلوم است که اگر کسى بامید فردا کار امروز را از دست دهد زندگى و فرصت نقد را از دست داده و به فردا هم نرسیده است و شاید که هرگز نرسد، دراین صورت عمر بهدر مى‏رود و آدمى مانند کسى است که سرمایه را همواره به نسیه مى‏دهد و چیزى بجاى آن نمى‏نهد و در نتیجه سرمایه‏ى او در نسیه مستهلک مى‏گردد و هیچ چیز براى او باقى نمى‏ماند، مولانا درین ابیات همین مطلب را بیان مى‏فرماید که از اصول مهم طریقت است، این ابیات هم نزدیک بدین معنى است:

            مگو نام فردا اگر صوفیى             همین دم یکى شو اگر هم دمى‏[3]

            چو مرد عشرتى اى جان بکف کن دامن ساقى          چو ابن الوقتى اى صوفى میاور یاد پار اى دل‏[4]

غزالى نیز درین مورد شرحى بسیار موثر و بیدار کننده دارد.[5] .

یادى از شمس تبریزى،

شمس چارم : منجمین قدیم جاى آفتاب را در فلک چهارم می دانستند.

اِنعام:یعنی به کسی نعمت دادن ودر این بیت اشاره است به تربیت وتأثیر روحانی ومعنوی که شمس درمولانا داشته است.ومولانا در جای جای مثنوی ازاین تأثیر بزرگ سخن به میان آورده است.

شمس الدین محمد بن على بن ملک داد تبریزى، معشوق مولانا و کسى که دریاى وجود وى را در جوش و خروش آورد، از مردم تبریز و ابتدا مرید ابو بکر سله باف تبریزى بود و پس از آن بحلقه‏ى مریدان رکن الدین سجاسى در آمد و چون رکن الدین سجاسى مسلم است که تا سال 606 زنده بوده و پس از آن خبرى از وى نداریم پس شمس الدین باید در ربع آخر قرن ششم متولد شده باشد، تاریخ ورود او بقونیه بامداد روز شنبه بیست و ششم جمادى الاخرة سال 642 بود و درین هنگام نزدیک بشصت سال داشت و او تا روز پنج شنبه بیست و یکم شوال سال 643 در قونیه مقیم و هم دم و دمساز مولانا بود، درین هنگام بر اثر بد خواهى و حسد بعضى از مریدان مولانا و خویشان وى بدمشق مسافرت کرد و باز در سال 644 بقونیه باز آمد و تا سال 645 در قونیه اقامت داشت، پایان کار وى معلوم نیست و به احتمال قوى تر او ناپدید شد و دیگر بقونیه باز نگشت، داستان ارادت و عشق مولانا بدین پیر آتش دم هیجان انگیز یکى از عجائب تاریخ تصوف است و هیچ کس نمى‏تواند به از مولانا آن را شرح دهد، دیوان کبیر مولانا شرح این قصه شور انگیز است.

 هرگاه سخن شمس الدین بمیان می آید ،جان مولانا آن چنان بی قرار می گردد که می خواهد از بدن پرواز کند وقالب تهی نماید .

 (123) اینجا دیگر حضرت مولوى بى‏اختیار شده از کنایه صرف نظر کرده نام شمس تبریزى را آشکارا ذکر کرده مى‏گوید) «شمس تبریزى» که نور محض است آفتابى است از انوار حق. ( 123) وقتى صحبت ما به شمس الدین منتهى شد شمس آسمانى دیگر چهره خود را پنهان نمود.( 124) حالا که اسم مقدس او را بردم بر من لازم است که یکى از رموز انعام و بخششهاى او را بیاد آورم.( 125) اکنون جان من بوى پیراهن یوسف شنیده دامن مرا گرفته و مى‏گوید.( 126) بیاد معاشرت و صحبت چندین ساله از رمز آن حالات خوش که در خدمتش داشته‏ایم شمه‏اى بگو.( 127) بگو تا زمین و آسمان برویت بخندند و عقل و روح و دیده صد مرتبه بزرگ و نیرومند شوند.() من جان خود را مخاطب ساخته در جوابش گفتم اى کسى که از حبیب خود دور افتاده‏اى و چون بیمارى هستى که از طبیب دور باشد.

     غربت مرد حق و جان علوى،

غریب: دور از وطن، دور از فهم و ادراک، شگفت و کم یاب.

جان باقیی: یعنی هستی جاودان وروح پیوسته با نیستان حقیقت، به شمس «خورشید» تشبیه شده است.

 شمس جان: یعنى روح انسان درین جهان مادى غریب است بدان مناسبت که از وطن اصلى خویش بدور افتاده و نیز براى آن که شناخت وى دشوار است و هر کس نمى‏تواند روح را بشناسد ولى معنى نخستین ترجیح دارد زیرا مولانا غربت جان را در دفتر سوم تفسیر و شرح کرده است بدین گونه:

            چونک هر جزوى بجوید ارتفاق             چون بود جان غریب اندر فراق‏

            گوید اى اجزاى پست فرشیم             غربت من تلخ‏تر من عرشیم‏[1]

اگرچه دراین ابیات سخنی ازشمس تبریزی نبود،اما هرجا که مولانا به کلمهْ «شمس» برمی خورد درکنار مضامین خود هاله یی از شور وهیجان وسوز واشتیاق می سازد دراین ابیات نیز چنین است.

   ( 119) در تمام جهان مثل شمس غریبى وجود ندارد شمس همان آفتاب جان است که محیط بر زمان بوده دیروز و فردائى ندارد.

مقایسه جان و ولى که شمس معنوى است با آفتاب خارجى،

اثیر: کره‏ى آتش که یکی از عناصر چهارگانهْ هستی در جهانشناسی قدیم است.

 ( 120) شمس که در عالم طبیعت وجود دارد اگر چه یکه و تنها است ولى مثل او را در خارج مى‏توان تصور کرد.( 121) ولى شمسى که از او فضاى عالم طبیعت بوجود آمده نه در خارج نظیر دارد.

منظور مولانا ازشمس جان ،همان روح پیوسته به حق است . همان که هستی افلاک وملکوت آسمانها ازاوست وآن آفتاب حقیقت است. ازاین آفتاب حقیقت نه صورت ذهنی می توام ساخت ونه درعالم خارج نظیر آن را می توان یافت.

معرفت ولى دشوار است،      

گُنج: اسم مصدر است از گنجیدن بمعنى قرار گرفتن چیزى در چیز دیگر بى‏کمى و کاستى، حد و وسعت ظرف نسبت بمظروف.

   (122) و نه در خیال مانند او را مى‏توان تصور کرد.

مولانا آفتاب حسى را با شمس حقیقت مقایسه مى‏کند از آن رو که نظیر اولین قابل فرض و تصور است ولى دومین در تصور نمى‏گنجد و ذهن و ادراک بشرى بر آن محیط نمى‏شود و نمى‏تواند آن را متمیز ومشخص کند و معلوم است که چیزى تا در ذهن تشخص و امتیاز پیدا نکند مثل و شبیه آن را نمى‏توان در تصور آورد.

عشق صفت حق و مورث معرفت است،

عشق مجازى بعشق حقیقى منتهى مى‏شود،

عشق بى‏نهایتست و بوصف در نمى‏گنجد،

عشق، خود را شرح مى‏کند،

عقل از ادراک وتفسیرعشق عاجز است،

عشق را بعشق و خدا را بخدا مى‏توان شناخت،

علت : یعنی بیماری ،ناراحتی

عشق: ازارسطو در تعریف عشق نقل مى‏کنند:« هو عمى الحس عن ادرک عیوب المحبوب.» یعنی نابینایی از دریافت عیوب معشوق. 

بگفته استاد فروزانفر: عشق مانند امور وجدانى است که راه معرفت آنها حصول آنهاست و تعبیر و بسط مقال توانایى آن ندارد که آنها را خوب و تمام بیان کند ولى همین که حاصل شد خود را بیان و تفسیر مى‏کند و پرده از حقیقت خویش بر مى‏گیرد، عشق نیز وقتى ادراک مى‏شود که آدمى بعشق متحقق گردد ولى عبارت، هر اندازه که فصیح و روشن باشد از اداء مفهوم آن کوتاه مى‏آید و بدین نظر گفته‏اند:

            پرسید یکى که عاشقى چیست             گفتم که چو ما شوى بدانى‏

         عشق مانند سایر اجزاء جهان حقیقتى است سیال و مواج و توقف و درنگ ناپذیر، جان و حقیقت آدمى نیز درین حکم با عشق شریک و هم آهنگ است پس هر چه در وصف عشق گفته شود راجع است بمرتبه‏اى از مراتب ظهور و جلوه‏ى آن و نیز حالت بر خورد و زاویه‏ى نظر آن کس که عشق را وصف کرده است که آن نیز پیوسته در تغیر است و بنا بر این عشق را چنان که هست و شاید صفت نتوان گفت و گوینده حق دارد که از وصف خود شرمسار باشد، از دگر سوى هر مرتبه از ظهور عشق، عاشق را به نسبت در مراحل معرفت و مدارج کمال پیش تر مى‏برد و ادراکش در نتیجه قوى تر و نافذ تر مى‏گردد وز آن پس عشق را بچشم دقیقه یاب و بصیرتى پرده شکاف مى‏نگرد و چیزها مى‏بیند که از پیش ندیده بود و بنا بر این از آن چه یافته بود خجل مى‏گردد و استغفار آغاز مى‏کند و اگر عشق را هر آنى جلوه‏اى نباشد بى‏گمان عاشق در حالت خویش پایدار نمى‏ماند و دل سرد مى‏شود. و اگر بگوییم که چون عشق صفت حق است و صفات وى چنان سعه و گسترشى دارد که وصف بدان محیط نمى‏گردد و زبان از بیان آن قاصر است هم با افکار مولانا مناسبت دارد و پذیرفتنى است :

مقایسه استدلال با کشف،

سمر: سایه‏ى اجسام در نور ماه، افسانه بمناسبت آن که غالبا در شب گفته مى‏شود و در اینجا مقصود معنى دوم است.

 اِنْشَقَّ اَلْقَمَرُ: آن ساعت فرا رسیده وماه ازهم شکافته شد، آیه‏ى قرآن است.[1]

 ( 117) (در این جا حضرت مولوى از کلمه آفتاب ذهنش متوجه شمس شده و مى‏گوید) که اگر سایه از آفتاب نشانى مى‏دهد شمس خودش در هر آن نور جان بخش منتشر مى‏سازد.( 118) سایه مثل افسانه شبانه انسان را خواب مى‏کند ولى وقتى شمس طلوع مى‏کند قمر در هم شکسته شده و تاریک مى‏گردد.

این دو بیت مقایسه‏ى استدلال است با کشف و شهود، و دلیل، بمنزله‏ى سایه و شهود، بمنزله‏ى آفتاب است از آن جهت که دلیل و اثر، نشانه‏ى وجود موثر و مدلول است مانند وجود سایه که علامت ظهور آفتاب است و اگر آفتاب نباشد، سایه هم وجود ندارد، این دلایل و آثار نیز تابع وجود آفتاب حقیقت است و ما باید که بسوى اصل برویم و در فرع و سایه گرفتار نمانیم زیرا اصحاب استدلال آن قدر در اثر فرو رفته‏اند که حقیقت را فراموش کرده‏اند .درهمین رابطه مولانا در دفتر پنجم چنین می گوید: