رضا به قضای الهی و معرفت شهودی 

 رهرو: سالک. در اینجا مقصود سالکى است که به مرحله کمال رسیده و راضى به رضاى حق است.

دوختن و دریدن: کنایت از رحمت خواستن یا نفرین کردن بر قوم، چنان که شیوه بعضى چنین است.

عَمى: عَمَى. کورى.

حسن ظنی: یعنی در بلا ومحنت هم امید به اطف الهی دارند.

جامه کبود پوشیدن: نشانه عزاست، و در این بیت کنایه از اندوهگین شدن است. (رنج را راحت و محنت را رحمت مى‏شمارند).

در این ابیات بحث در مورد رضا به قضای الهی و سالکانی است که در این دنیا نسبت به مشیت الهی اعتراضی نمی‏‏کنند ولو در قالب دعا و خواستن از پروردگار. بله، اولیای اهل دعا هم هستند که گاهی می‏دوزند و زمانی پاره می‏کنند و دعایشان مستجاب می‏شود. اما اهل رضا، دعا را نیز برخود حرام کرده‏ و تسلیم محض مشیت حق‌اند. آنها به مقامی راه یافته‏اند که از رنج‏های قضای حق لذت می‏برند، زیرا جلوه حق را در آن مشاهده می‏کنند. حق تعالی نیز بر قلب این اولیا‌ء چنان حسن ظنی عطا نموده است که در عزا و ماتم نیز جامهْ سیاه به تن نمی‏‏کنند و همین حسن ظن موجب می‌شود که در بلا هم امید لطف دارند.

چکیده کلام مولانا این است که: بعض اولیا خواستِ پروردگار را بر خواستِ خود مقدم مى‏دارند و هیچ گاه در مقام مسألت بر نمى‏آیند. و بعضى از خدا خیر خود و مردم را خواهان‏اند و در مقام دعا به درگاه او نالان. پیمبران و امامان داراى هر دو مرتبه هستند، به آن چه خدا براى آنان خواسته راضى‏اند و از او چیزى مسألت ندارند. اما به خاطر شفقتى که بر بندگان خدا دارند از او رستگاریشان را مى‏خواهند و هم به مردم تعلیم مى‏دهند که چگونه از خدا خیر خود را درخواست کنند.

بقیّه حکایت نابینا و مصحف (ادامه)

 بینش: نور چشم، دیدن.

شاه فرد: پروردگار است.

شب نورد: کنایه از تاریکى زدا.

ولیّ: در این‌جا پروردگار است:«اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُواْ یُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّوُرِ وَالَّذِینَ کَفَرُواْ أَوْلِیَآؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُم مِّنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُوْلَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»:خداوند، ولى و سرپرست کسانى است که ایمان آورده‏اند؛ آنها را از ظلمتها، به سوى نور بیرون مى‏برد. (اما) کسانى که کافر شدند، اولیاى آنها طاغوتها هستند؛ که آنها را از نور، به سوى ظلمتها بیرون مى‏برند؛ آنها اهل آتشند و همیشه در آن خواهند ماند.[1].

اِعتیاض: عوض خواستن. عوض گرفتن.

کان غم‌ها: کسی است که بسیار غمگین است و پروردگار می‏تواند او را شاد کند.

لا نُسَلِّم: (جمله فعلیه) نمى‏پذیریم. گردن نمى‏نهیم، اعتراض داریم.

لا نُسَلِّم رفتن: کنایه از تسلیم بودن، اعتراض نداشتن.

مفقود: گم شده.

زفت: کنایه از بسیار.

عوض می‌آید از مقصود زفت: یعنیبه‌جای آن‌چه از دست رفته، عوض بزرگ‌تری می‏آید.

بی آتش: یعنی با ترک اسباب دنیایی.

راضیَم گر...: اگر به ظاهر براى من مصیبتى خواسته آن را مى‏پذیرم چون بیشتر از آن مفقود به من عوض داده.

آتشش ما را کشد: یعنی دشواری‌های طریق حق، وجود مادی ما را نابود کند.

شد: یعنی از میان رفت.

آوردن این داستان، برای توضیح بحث صبر است، و فایدتى که بر آن مترتب است، همچنین گمان نیک به خدا بردن و کار خود به حضرت دو ست واگذارنمودن. مولانا می گوید: آن‌که عوض می‏دهد پروردگار است. اگر خداوند وجود مادی و زندگی این جهانی را نابود کند، در عوض وصال خود را می‏دهد که حاصل حقیقی زندگی است. نظیر شیخ ابوالخیر اقطع.

بقیّه حکایت نابینا و مصحف 

 افتادن بر چیزى: دریافتن. همان را که در مصحف نوشته است (با گزاردن انگشت بر روى حروف) مى‏خوانى.

بر آن افتاده‌ای: یعنی معلوم است که کلمات را می‏بینی و روی آن متمرکز می‏شوی.

اِصبَع: انگشت.

پیدا کردن: آشکار ساختن، نشان دادن.

مستند: یعنی با تکیه بر حروف و کلمات.

از جهل تن جدا گشتن: یعنی جهل حاصل از توجه به نفسانیات و زندگی نفسانی، علم ظاهرى داشتن و از حقایق ناآگاه بودن. (در نظر پرسنده تنها وسیلت قرائت از روى مصحف چشم ظاهرى بود).

مُستَعان: یعنی یاری کننده،یارى خواسته، که از او یارى خواهند.

حریصم: یعنی در حفظ جان خود حریصم.

بى‏گره:یعنی بى‏اشکال.

خوانم عیان: یعنی عیناً با چشم بخوانم، نه از حافظه.

برتر آمدن: کنایه از لطف حق را در باره خویش خواستن و بدو امیدوار بودن.

مُعَظَّم جوهر: کنایه از قرآن، و «آ» علامت تفخیم است.

در منابع تاریخی و روایی آمده است که شخصی به نام ابومعاویه، بینایی‌اش از دست داده بود. از دل و جان از خدا خواست که هرگاه خواستم قرآن بخوانم به من بینایی عطا کن. حق‌تعالی نیز دعایش را اجابت کرد. زاهد نابینا هرگاه می‏خواست قرآن بخواند، حق تعالی بینایی‌اش را بدو باز می‏گردانید و چون از تلاوت فارغ می‏شد و جلد آن را می‏بست بینایی او دوباره زایل می‏شد. مرد نابینا به مهمان می‏گوید: چگونه حق او را بینا می‏کند.

صبر کردن لقمان، چون دید که داود حلقه‏ها مى‏ساخت، از

سؤال کردن، با این نیّت که صبر از سؤال موجب فرج باشد

صبر، حلال همه مشکلات و مجهولات است

 صبر کردن لقمان: «سى سال با داود بود، روزى در پیش او رفت و داود زره می ساخت به دست خویش... لقمان ندانست که چگون انجام می دهد... و از حکمت واجب ندید سخن پرسیدن و خاموش بود، تا تمام کرد و در لقمان پوشید تا ببیند. لقمان گفت هذا جَیِّدٌ للحرب (این کارزار را نیک است). و این سخن لقمان آن وقت گفت الصّمتُ حِکَمٌ و قلیل فاعله یعنى خاموشى حکمتى است و کمتر به کار دارند.»[1] ،

صفا: صافى. بى‏غل و غش.

          تو گمان بُردى که کرد آلودگى             در صفا غش کى هلد پالودگى‏

231/ د / 1

داوود صفا: یعنی داوود صافی و روشن‌ضمیر.

شاه بلند: یعنی مرد بلند پایه از نظر معنوی، که در این‌جا حضرت داوود است.

از آهن حلقه‏ها کردن: چنان که در قرآن کریم است: « أَنِ اِعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی اَلسَّرْدِ که بساز زره‏هاى فراخ و اندازه نگه دار در زره.»[2]

زرّاد: یعنی زره ساز.

صنعت زرّاد: یعنی زره‌سازی.

وَسواس: بیشتر به معنى اندیشه بد است، لکن در این بیت به معنى مطلق خیال به کار رفته است.

مَصاف: جمع مَصَفّ: جاى صف آرایى، میدان کارزار.

زَخم: ضربت.

تن زدن: خودداری از پرسیدن است.

دم: یکى از معنى‏هاى «دم» قوت و استقامت است. (لغت نامه)

          شوم بر گرایم تن پیلسم             ببینم چه دارد پى و زور و دم‏

(فردوسى، به نقل از لغت نامه)

 آخر و العصر: « وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ و یکدیگر را به حق و شکیبایى وصیت کردند.»[3] در این آیه شریفه حق قرین «صبر» است.

( 1844) لقمان نزد داود علیه السلام رفته و دید که او از آهن حلقه‏ها درست مى‏کند . ( 1845) و آن حلقه‏ها را میان هم مى‏اندازد .( 1846) او چون صنعت‏ زرادى و فلز کارى کم دیده بود از این کار تعجب کرد و بخیال افتاد ( 1847) که این چه چیز است؟ و پیش خود گفت آیا از او بپرسم که با این حلقه‏هاى تو بتو چه مى‏خواهى بسازى؟ ( 1848) باز پیش خود گفت نه بهتر این است که صبر کنم صبر انسان را بهتر بمقصود رهبرى مى‏کند .( 1849) اگر نپرسى زودتر مطلب کشف مى‏شود زیرا که مرغ صبر پروازش بیش از همه است‏ .( 1850) و اگر بپرسى دیرتر بمقصود مى‏رسى و در اثر بى‏صبرى آسان براى تو مشکل مى‏شود .( 1851) وقتى لقمان از پرسیدن منصرف شد همان وقت هم صنعت داود به آخر رسید .( 1852) زرهى که ساخته بود در مقابل لقمان بر تن نموده‏ .( 1853) گفت این لباس براى جنگ و بى‏اثر ساختن تیر و شمشیر لباس خوبى است‏ .( 1854) لقمان گفت صبر هم صفت خوبى است و دفع کننده غمها است‏ .( 1855) صبر را خداى تعالى در آخر سوره و العصر با حق قرین فرموده است . ( 1856) خداى تعالى صد هزاران کیمیا خلق فرموده ولى آدمى بهتر از صبر کیمیایى ندیده است‏ .

مولانا حکایتی از صبر لقمان حکیم را می‌آورد. مطابق روایت قصص الانبیا، لقمان همزمان با داوود نبی و وزیر او بوده است و سی‌سال با آن حضرت می‌زیسته است. ـ داستان زره‌سازی حضرت داوود در آیه شریفه سوره انبیا ذکر شده است[4] ـ مولانا از قول لقمان حکیم می‌گوید: صبر در رسیدن به مقصود، از هر چیزی بهتر است. اگر صبر نکنی و بپرسی و زود هم به جواب نرسی، مثل این است که نپرسیده باشی، با این تفاوت که فاصله زمانی را مشکل‌تر می‌گذرانی. مولانا می‌گوید: ارزش حق و صبر برابر است، زیرا در سوره العصر، پروردگار در وصف مؤمنان و نیکوکاران می‌گوید: « وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» و این‌گونه افراد در هیچ‌گاه زیان نمی‌افتند.

غزالى نویسد: «صبر خاصه آدمى است که بهایم را صبر نیست که بس ناقص‏اند و ملایکه را به صبر حاجت نیست که بس کامل‏اند و از شهوت فارغ.»[5] و خداوند شکیبایان را به پاداش نیکو وعده داده است که: « وَ لَنَجْزِیَنَّ اَلَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. »[6] و رسول فرمود: «پیروزى قرین صبر است.»[7] و امیر مؤمنان (ع) فرمود: « وَ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْإیمانِ کالرَّأْسِ مِنَ الجَسَدِ.»[8]

قصّه خواندن شیخ ضَریر مُصحف را در رو و بینا شدن وقت قرائت

 داستان در باره ابو معاویه است. قشیرى از محمد بن عبد الله صوفى، و او به اسناد خود از ابو حمزه نصر بن فرج خادم ابو معاویه نقل می کند که چشم او نابینا شد. چون خواستى قرآن خواند مصحف را مى‏گشود و خدا نور چشم او را باز مى‏گرداند، و چون مصحف به هم مى‏نهاد نور آن مى‏رفت.[1]

ضَریر: نابینا.

مصحف را در رو خواندن: یعنی قرآن را از رو خواندن نه از حفظ.

آن شیخ فقر: به خلاف ظاهر عبارت، شخص معینی نیست، پیر درویشی.

وقت تموز: یعنی فصل تابستان.

جمع گشتن: تمرکز دادن ذهن و روح به ذکر حق وفراغت از ما سِوَی الله، ونیز همراهی چند صوفی در سیر وسلوک وذکر و خلوت.

درویش راست: یعنی درویش راستین.

آمیخته: در اینجا ظاهراً به معنى فضول و مداخله‏گر ، نزدیک است. بعض شارحان آن را گیج و گول معنى کرده‏اند. (صبر مى‏کنم ببینم پایان کار چه خواهد بود.) و براى بهتر روشن کردن فایده «صبر» داستان بعد را مى‏آورد.

حرج: یعنی ناراحتی وگیجی.

الصَّبرُ مِفتاحُ الفَرَج:صبر کلید گشایش کارهاست.

          گفت اى نور حق و دفع حرج             معنى الصَّبرُ مِفتاحُ الفَرَج‏

96 / د /1

( 1837) شیخ فقیرى در خانه پیرى که کور بود قرآنى دید. ( 1838) شیخ در خانه پیر در اواخر فصل تابستان مهمان شده بود و چند روزى با هم بودند. ( 1839) پیش خودش گفت که قرآن در این خانه براى چیست؟ این درویش که نابینا است و خواندن نتواند. ( 1840) با خود اندیشید که جز این پیر کور در این خانه کسى نیست‏. ( 1841) تنها او است و قرآنى دارد از طرفى هم من این قدر گستاخ نیستم و آشنائیم هم بقدرى نیست‏. ( 1842) که بپرسم این قرآن براى چیست؟ با خود گفت نه صبر مى‏کنم تا با صبر بمراد برسم‏. ( 1843) چند روزى بزحمت صبر کرد تا سر بودن مصحف در آن خانه کشف شد که فرموده‏اند «الصبر مفتاح الفرج».