اندیشه‏های انسان شکل‌دهندهْ زندگی ظاهری وباطنی ما هستند.

گُزین: پسندیده، محبوب، کار آمد.

اندیشه: اراده و فکر، که اصل حیات است. و در همه انسانهاست و اصل وجود آنان همان فکرت است.

          اى برادر تو همان اندیشه‏اى             ما بقى تو استخوان و ریشه‏اى‏

          گر گُل است اندیشه تو گلشنى             ور بود خارى تو هیمه گلخنى‏

278- 277 / د /2

سَمَک: ماهى.

هَول: ترسناک، عظیم جثه.

آن فکر و خیال: اندیشه و جنبهْ درونی و معنوی هستی است که اگر سایه‏ها و اعراض و آثار ما را به خود مشغول نکند، آن را می‌توانیم ببینیم.

بر گشاید: جسم را رها کند. و مقصود روز قیامت است.

پشم: استعاره از عرضهاى جسمانى.

چون پشم: برگرفته است از آیه «وَ تَکُونُ اَلْجِبالُ کَالْعِهْنِ اَلْمَنْفُوشِ: و کوهها چون پشم زده است.»[1]

سما: آسمان.

نه سما بینى...: چنان که در قرآن کریم است: «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقى‏ وَجْهُ رَبِّکَ ذُو اَلْجَلالِ وَ اَلْإِکْرامِ.»[2]

حَىّ: زنده.

وَدود: دوست دارنده.

مولانا بار دیگر به جنبهْ معنوی و ذهنی انسان می‏‏پردازد و می‌گوید: اندیشه‏های ما شکل‌دهندهْ زندگی ظاهری وباطنی ما هستند. یک پادشاه وجودش در حکم صدهزار سپاهی است که زیر فرمان او هستند، اما همین وجود صدهزاره اسیر اندیشه‏هایی است که از ذهن او می‏‏گذرد. انسان‏های بی‌شمار را مشاهده کن که چگونه بر اثر یک اندیشه در روی زمین مانند سیل، روان می‏‏شوند! اگرچه ارزش و اهمیت اندیشه در نظر مردم آن چنان شناخته نیست و خرد را ناچیز می‏‏انگارند، ولی اندیشه مانند سیلی خروشان، عالم را می‌خورد و می‌برد. بنابراین، باید بگوییم که در جهان، هر صنعت و حرفه‌ای بر فکر و اندیشه قائم است و همان‌گونه که در بحث پیشین اشاره کردیم، نظام هستی این جهان بر اندیشه استوار است. خانه‏ها و کاخ‏ها و شهرها و... از آن فکر زنده‌اند، همان‌طور که ماهی در دریا زنده می‏‏ماند. پس چرا بر اثر نادانی، در نظر تو ـ‌که کوردلی‌ـ جسم مانند سلیمان(ع) با حشمت و جلال جلوه می‏‏کند؟ یعنی به زندگی مادی و جنبهْ حیوانی وجود خود اهمیت می‏‏دهی. و چرا فکر را مانند مورچه، حقیر و کوچک می‌پنداری؟ تو مانند سنگی بی‌جان از جهان اندیشه آسوده و بی‌خبری، زیرا تو فقط نقش و صورتی و از عقل و معنا بهره‌ای نداری. وقتی که چشم باطن باز باشد کوه با همهْ بلندی و سختی، مانند پشم نرم به نظر می‏‏آید . این سخن برگرفته از قرآن است که جز خدای واحد حی و‌دود که روح و حقیقت هستی است، چیزی نخواهی دید.

مذمت از رذیله ریا

سبزه گولخَن: سبزه‏اى که بر مزبله روید.

کیا: بزرگ.

تَسُو: معادل چهار جو در وزن، کنایه از اندک چیز،سکه کم ارزش.

ناپذیر: نادلخواه .

( 1020) در حدیث آمده که تسبیح و ذکر از روى ریا چون سبزه‏اى است که در گلخن روئیده باشد . ( 1021) پس بدان که صورت خوب با داشتن اخلاق بد یک پشیز ارزش ندارد . ( 1022) کسى که صورتاً دل پذیر نباشد اگر خلقش خوب بود باید در پاى او جان داد .

در ابیات پیشین سخن از دو غلام بود یکى گَنده دهان و نیکو سیرت و دیگرى خو برو و بد طینت. در ادامه مولانا به این نکته اشاره می کند که آن چه از آدمى داراى ارزش است و نزد خدا مقبول مى‏افتد خوى و خصلت نیکوست نه ظاهر آراسته. بسا زیبا روىِ زشت درون، و بسا نکو خوىِ به صورت ناموزون. آن چه نزد خدا پذیرفته گردد عملى است از روى دل و جان، و آن چه نزد او ناپسند است عبادت کردن براى خوشایند این و آن.

مولانا می گوید: ای بزرگوار! در حدیث آمده است: تسبیح و ذکر خدا از روی ریا، مانند سبزه‌زاری است در سرگین‌زار. پس این مطلب را خوب درک کن که صورت زیبا و نیکو با داشتن خوی و سیرت بد، پشیزی نمی‏ارزد. اگر صورت شخص زشت و ناپسند باشد، ولی خوی و سیرت خوبی داشته باشد، سزاوار است که در برابر او جان ببازی.

مقایسه صورت ظاهر و ارزش عالم معنا

نَقشِ سَبو: هیأت و شکل آن یا شکلها که بر سبو کشند، و اینجا استعاره از زیبایى ظاهرى است. جسم.

آب: استعاره از حقیقت. گوهر آدمى. (از جسم بگذر و در جان منزل کن).

صَدَفهاى قَوالِب: اضافه مشبه به به مشبه، و مقصود جسمهاست.

بحر جان: وجود کلّى که هستى همه موجودات از اوست.

گهر: حقیقت انسانى.

ثمین: بها دار.

 ( 1023) و بدان که صورت ظاهر فانى شدنى است و معنى است که براى همیشه باقى خواهد ماند . ( 1024) تا چند با نقش سبو عشق بازى مى‏کنى از نقش سبو بگذر و آب طلب کن‏ . ( 1025) اگر صورت صدف را دیده و از معنى آن غافلى از آن صدف چشم بپوش‏ . ( 1026) این صدفها که قالب تن مردمان هستند اگر چه همگى از برکت دریاى جان زنده هستند . ( 1027) ولى در هر صدفى گوهر نیست چشم بگشا و در درون هر صدفى بنگر . ( 1028) و ببین درون هر یک چیست پس از آن انتخاب کن زیرا که گوهر قیمتى کمیاب است و در درون هر صدفى پیدا نخواهد شد . ( 1029) اگر بصورت نگاه کنى البته کوه هزاران برابر لعل است‏( 1030) و همینطور در عالم صورت دست و پا و تنه و پشم تو صد برابر چشم تو است‏. ( 1031) ولى واضح است که چشم گرامى‏تر از همه اعضاء بدن تو است‏ .

صورت ظاهری رو به فنا و نیستی می‏‏گذارد، ولی عالم معنا جاودانه است. در این ابیات کلمات: آب، دُرّ، معنا، جان، گهر، دُرّ ثمین و لعل همه اشاره به جنبهْ معنوی و روحانی دارند و در مقابل: نقش سبو، صورت، صدف و قوالب (جمع قالب به معنای تن) جنبه مادی و جسمی زندگی است. چشم با این‌که «نقش» است، عضوی است که دید دارد و به این دلیل سرآمد اعضای بدن است. مولانا در این‌جا مقایسهْ چشم را با اعضای دیگر، قرینه‌ای برای مقایسهْ صورت و معنا، صدف و مروارید، تن و جان و... قرارداده است. چشم مانند جنبهْ روحانی و معنوی ارزش بیشتری دارد. خلاصه همه موجودات، خاصه آدمیان، زنده به وجود حق‏اند. و هر یک از آن دریا درّى ومرواریدی در خود دارند و آن چه ارزشمند است گوهر انسانى است، نه زیباییهاى جسمانى. طالب باید در پى کسى باشد که این حقیقت در اوست نه در پى آن رود که پر هیاهوست.

ظاهر معرّف شخصیت انسان نیست

هُمام: بزرگ، بزرگوار، جوانمرد

صُحًّا لَک: صُحّ: تندرستى از بیمارى.. تندرست باشى. جمله دعایى است که معمولاً به کسانى که از گرمابه بیرون آمدند گویند.[1]

نَعِیمٌ دائمُ: شادى همیشگى. امروز در تداول عرب زبانان به آن که از گرمابه بیرون آید نَعِیماً گفته شود و پاسخ آن «أنعَمَ اللَّهُ عَلَیک» است.

رمزى ز آن بگو: اشارتى کن بدان چه خواجه‏تاش من گفته است.

دین تباه: بى‏دین.

همچو سگ در قحط: یعنی بسیار بدبخت و پست.

گُه خوار: گنده خوار، و در اینجا استعارت از یاوه گو و چرند گوست.

دمادم: پی در پی

جَرَس: زنگ. جرس را از آن روى مشبَّه به آورده است که جز صدا چیزى ندارد و درون آن تهى است.

تو را از وى دانستم: از درون هر دوتان آگاه شدم. فرق تو و او براى من آشکار شد.

از تو جان گنده است: یعنی تو با وجود ظاهر خوب، باطن بد داری.

پس نشین: هر چه دورتر رو گنده جان: درون پلید، بد نفس.

( 1008) چون غلام دیگر از گرمابه باز گشت شاه او را نزد خود طلبید. ( 1009) گفت صحت و عافیت بر تو باد و نعمت همیشگى بر تو گوارا باد که بس لطیف و ظریف و خوش سیما هستى‏. ( 1010) افسوس اگر آن عیبى که غلام رفیقت مى‏گفت در تو نبود. ( 1011) هر کس روى زیباى تو را مى‏دید مسرور شده و دیدارت بملک جهان مى‏ارزید. ( 1012) غلام گفت اى پادشاه شمه‏اى آن چه او در حق من گفته بمن بگو تا بدانم چه گفته است‏. ( 1013) شاه فرمود رفیق تو اول شرح دو روئى تو را داده گفت تو در ظاهر دوا و در باطن درد هستى‏. ( 1014) غلام چون بد گوهرى رفیقش را از شاه شنید دریاى خشمش بجوش آمده‏. ( 1015) رنگ چهره‏اش از اثر غضب سرخ شده کف بر لب آورده هجو گویى آغاز کرده‏. ( 1016) گفت او از اول که با من بوده مثل سگى که در قحطى باشد همیشه سرگین خور بود و چنین بود و چنان بود. ( 1017) غلام پى در پى هجو رفیق خود را همى‏گفت تا شاه دست بر لب او نهاده و گفت بس کن‏. ( 1018) که فرق تو را با او فهمیدم رفیق تو دهانش بد بو است و تو روح و جانت متعفن است‏. ( 1019) اى گنده جان عقب برو و دور شو تا او امیر بوده و تو مطیع و فرمان بردار او باشى‏ .

حکمت آفرینش وعلت غائی آن(5)

طَلق: به معنای درد زایمان است، رها شدن.

جَستَن: سر زدن.

کلابه: به معنای کلاف است.

تاسه: به معنای بی‌قراری ،اضطراب است.

کشش: همان تقاضای کار است.

جان کَنِش: جان کندن.

وَلَد: فرزند، و در اینجا مقصود معلول است.

نسل بر نسل: پى در پى.

مُنَوَّر: نورانى، روشن.

 ( 997) شاه گفت غرض و حکمت پیدایش جهان این است که آن چه در عالم دانش بوده در خارج بالعیان دیده شود. ( 998) رنج و درد و آسودگى و خوشى را در جهان قرار نداده مگر براى آن که دانش خود را بعالم ظهور و بروز آورد. ( 999) خود را بنگر که یک آن نمى‏توانى بى‏کار بنشینى و هیچ آنى بر تو نمى‏گذرد مگر اینکه یک کار بد یا خوب از تو سر بزند. ( 1000) این تقاضاى کارى که در تو هست مأموریت دارد که باطن تو آشکار شود. ( 1001) تن تو چون کلافى است که جولا بچرخ خود بسته و رشته آن را گرفته بکشد این چرخ و کلاف تن تو کى آرام تواند گرفت در صورتى که رشته آن در دست ضمیر و تخیل تو است و دائماً مشغول کشیدن است‏. ( 1002) بى‏قرارى و کوشش دائمى تو نشانه همان کشش است و بى‏کارى براى تو چون جان کندن است‏. ( 1003) در این جهان و در جهان دیگر براى همیشه هر سببى مادر و اثر آن بچه او است‏. ( 1004) و همان اثر هم پس از زائیده شدن بنوبه خود سبب آثار دیگرى مى‏گردد و این سلسله براى همیشه دوام دارد. ( 1005) و این سبب‏ها هم نسل به نسل بوده نژادهاى مختلف دارند ولى چشم روشن لازم است که آنها را دیده و نیک و بدشان را تمیز دهد. ( 1006) سخن شاه با او باین جا رسیده و خاتمه یافت آیا شاه نشانى از او دید یا نه؟. ( 1007) دور نیست که دیده باشد ولى ما اجازه گفتن آن را نداریم‏.

شاه می‏‏گوید: ایجاد جهان مادی و عالم اَعراض در حقیقت آشکار‌کردن و عینیت دادن علم الهی است و چشم حقیقت‌بین می‏‏تواند این تجلیات علم پروردگار را ببیند. جهان نیک و بد در نیک و بد کائنات جلوه می‏‏کند و از خفا بیرون می‏‏آید. در رنج‌هایی که می‏‏کشیم حکمتی هست و حکمت آن این است که ما را ازجهان نهانی نیک وبد آگاه می‏‏کند. در درون انسان انگیزه‌ای وجود دارد (تقاضای کار، نیاز به حرکت و عمل) که او را به کارهایی وا می‏‏دارد و باطن او را آشکار می‏‏کند. تن مثل کلاف نخ است و سررشتهْ این کلاف، باطن و جریان درونی است که آن را به گردش در می‌آورد. انسان اگر کاری نکند، در عذاب و جان‌کندن است و بی‌قراری او نشانهْ کششی است که در درون او وجود دارد. جان کلام در این چند بیت این است: هر یک از این اعمال و آثار عرضی، سبب آثار و اعمال تازه‌ای می‏‏شود و این سلسله عوامل و آثار، از اندیشه ایجاد تا جهان پس از مرگ، مانند حلقه‏های زنجیر به دنبال یک‌دیگر می‏‏آید. به بیان دیگردر ابیات پیشین شاه از غلام پرسید، حاصل کار تو چیست؟ و او در پاسخ گفت، نتیجه کردار در این جهان بر کسى آشکار نیست و در قیامت معلوم خواهد شد که هر کس چه از پیش فرستاده است. در این ابیات شاه مى‏گوید سخن تو درست است، اما این پوشیدگى براى عامه است.

خاصان حق از حقیقت آگاه‏اند و چنان نیست که از من نهان باشد. مى‏خواهم بدانم بر تو نیز چیزى آشکار است یا نه. و غلام مى‏گوید اکنون که حقیقت حال بر تو پوشیده نیست موجب پرسش از من چیست؟ پاسخ شاه بدین پرسش آشکار شدن سِرِّ نهفته است. که این جهان، جهان عمل و آزمایش است. «لِیَمِیزَ اَللَّهُ اَلْخَبِیثَ مِنَ اَلطَّیِّبِ» [1] هر کس گوهر خود را با عمل نشان دهد تا در آن جهان پاداش یا کیفر بیند. نیز در گفته او نکته دیگرى است و آن اینکه حق تعالى جهان را آفرید تا عشق ومحبت او بر بندگان آشکار شود چنان که فرمود «کُنتُ کَنزاً مَخفِیّاً فَأحبَبتُ أن اُعرَفَ فَخَلَقتُ الخَلقَ لِکَى اُعرَفَ.»[2]

حکمت آفرینش وعلت غائی آن(4)

چنین گیر: یعنی فرض کن که چنین باشد.

المُراد: چنین گیر، این سان فرض کن.

خرد: عقل کلّ مراد است.

اشکال فکر: کنایت از جوهرى که در آن عالم تحقق مى‏یابد. پاداش کرده‏ها، یاهمان صوَر مِثالی است که خود از اندیشهْ بودن هرچیز پیدا می شود.

ذِکر: یاد خدا.

تَسخَر: ریشخند.

کى: چه کس، چه کسى.

 خُفیَه: پنهان، نهان.

صُوَرها: چنان که مى‏دانیم، صور جمع صورت است در عربى، و در فارسى مفرد است چرا که فارسى براى صیغه جمع پسوند خاص دارد. پیشینیان بدین نکته واقف بودند، و جمعهاى عربى را به صورت مفرد به کار مى‏بردند.

غَمام: به معنای ابر و در این‌جا اشاره به عوامل و عللی است که حجاب دیدن حقیقت می‏‏شود، اما دید باطنی مردان حق را نمی‏‏پوشاند.

( 986) شاه گفت فرض مى‏کنم مطلب همین است که تو مى‏گویى ولى این عرضهاى تو حتى یک جوهر هم آشکار نکرده و ظاهر ننموده است‏. ( 987) غلام گفت خرد آن را پنهان داشته تا نیک و بد از این جهان پنهان بماند. ( 988) براى اینکه اگر شکلهاى فکر در خارج آشکارا دیده مى‏شد کافر و مؤمن همگى ذکر مى‏گفتند و جرئت خطا نداشتند. ( 990) و در این عالم بت و بت پرست و بت تراش نبود و کسى جرئت تمسخر و زشت کارى نداشت‏. ( 991) بنا بر این دنیا بواسطه آشکار شدن نتیجه اعمال بقیامت بدل مى‏شد و در قیامت چه کسى جرئت جرم و خطا دارد. ( 992) شاه گفت بلى خداوند پاداش بدى را پوشیده داشته ولى از عامه نه از خاصان خودش‏. ( 993) من اگر امیرى را بدام افکنم آن را از امیران پنهان مى‏دارم نه از وزیر خود که محرم راز من است‏. ( 994) خداى تعالى پاداش بسى از کارها را در صور عملها بمن نشان داده است که عده آنها بصد هزار مى‏رسد. ( 995) تو یک نشانى بده که من کاملا بدانم و بشناسم و بدان که ابر نمى‏تواند از من ماه را پنهان دارد. ( 996) غلام گفت اکنون که تو همه چیز را مى‏دانى از گفتن من مقصود چیست؟.

شاه به غلام نیک‌خو می‌گوید: اگر قبول کنیم که مراد و مقصود همان است که تو می‌گویی, که اعراض قابل نقل باشد و حتی از اعراض جوهر پدید آید، پس چرا این عرض‏های تو یک جوهر پدید نیاورد؟ یعنی این همه ستایش تو از نیکی‏های عرضی و ظاهری، کدام حاصل روحی و معنوی را داده است؟ غلام می‏‏گوید: عقل کل آن جوهر را مخفی و پنهان داشته تا جهان نیک و بد در جهان ما مستور بماند. جهان نیک و بد همان جهان آخرت است، زیرا اگر حقیقت برای همه قابل رؤیت می‌شد؛ کافران هم ذکر حق می‏‏گفتند و کفر و بت‌پرستی و بتگری نبود و کسی جرئت نداشت که مردان حق را بیازارد یا دست بیندازد. در چنان شرایطی، نظام این جهان درهم می‏‏ریخت و دنیا مانند قیامت می‏‏شد و دیگر نه گناهی صورت می‏‏گرفت و نه کار خیری نه خوفی بود و نه رجایی. مولانا می‏‏گوید: البته این پوشیده‌‌بودن عالم پاداش و جزا برای عموم مردم است نه برای مردان حق؛ آنها باطن را می‌بینند و از روابط اعراض و جوهرها و صُوَر مثال و اندیشه‏ها آگاه‌اند. برای مثال، اگر من بخواهم یکی از فرماندهانم را به بند اسارت و حبس کشم، این قصد را از دیگر فرماندهان مخفی می‏‏دارم نه از وزیر . غلام می‏‏گوید: من هم همین را می‌گویم: حقیقت عالم پنهان است، اما نه از چشم حقیقت‌بین تو.