صَلِّ إِنَّکْ لَمْ تُصَلِّ یا فَتَى‏: اشاره به حدیثى است که در مسند خالد بن ولید از ابو عبد اللّه اشعرى روایت شده است که «رسول خدا (ص) مردى را دید که نماز خواند و رکوع را تمام نکرد و سجده را سبک به جا آورد. پیغمبر (ص) او را فرمود تا رکوع را تمام کند و گفت اگر بدین حالت مى‏مرد بر غیر ملّت محمد مرده بود»[1]

خوف: ترس و مقصود از خوفها بیم از معصیتهاى خفى است چون ریا و عجب که با عبادت در آمیزد. نماز گزار پندارد که عبادت مى‏کند، حالى که در گناه به سر مى‏برد.

اِهْدِنا: راه نما ما را. برگرفته است از قرآن کریم:«اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ.صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ»:ما را به راه راست هدایت کن.راه کسانى که آنان را مشمول نعمت خود ساختى؛ نه کسانى که بر آنان غضب کرده‏اى؛ و نه گمراهان.[2] و:«رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ»:(راسخانِ در علم، مى‏گویند:) «پروردگارا! دلهایمان را، بعد از آنکه ما را هدایت کردى، (از راه حق) منحرف مگردان! و از سوى خود، رحمتى بر ما ببخش، زیرا تو بخشنده‏اى![3] و:«وَلِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»:و (نیز) هدف این بود که آگاهان بدانند این حقّى است از سوى پروردگارت، و در نتیجه به آن ایمان بیاورند، و دلهایشان در برابر آن خاضع گردد؛ و خداوند کسانى را که ایمان آوردند، بسوى صراط مستقیم هدایت مى‏کند.[4]

ضالّین: جمع ضاّل: گمراه.

اهل ریا: ریاکار.

ریا: کار نیکى است که براى نشان دادن به مردم کنند.

قیاس: حدس، تخمین، چیزى را مانند چیزى گرفتن.

قیاس حدس: در اصطلاح منطقیان ترکیب دو یا چند قضیه است که پذیرفتن آن قضیه‏ها مستلزم پذیرفتن نتیجه باشد. چنان که گویى «من مى‏اندیشم» و هر اندیشنده زنده است، که نتیجه آن «پس من زنده‏ام» خواهد بود. اگر ترتیب مقدمات چنین باشد قیاس عقلانى است، لیکن گاه ترتیب قضایا استنباط است از ظاهر چیزى.

چنان که آدمى شبهى را ببیند که در جنبش است و قیاسى چنین ترتیب دهد که این جسم مى‏جنبد و هر جنبنده‏اى جان دارد، پس آن جان دارد. چنین قیاسى حسى است و بسا که درست نیست چه ممکن است جنبش آن شبح بر اثر باد یا محرک دیگر باشد. مولانا قیاس عقلانى را نیز کافى نمى‏داند.

          چون نیابد نص اندر صورتى             از قیاس آن جا نماید عبرتى‏

          نصّ وحىِ روحِ قُدسى دان یقین             و آن قیاس عقل جزوى تحت این‏

3583- 3582/د 3

چون قیاس عقلانى چنین باشد پیداست که نتیجه قیاس حسّى چگونه است.

          آن مگس بر برگِ کاه و بَولِ خر             همچو کشتى‏بان همى‏افراشت سر

          گفت من دریا و کشتى خوانده‏ام             مدّتى در فکرِ آن مى‏مانده‏ام‏

          اینک این دریا و این کشتى و من             مردِ کشتیبان و اهل و راى زن‏

1084- 1082 1

صحبت ده ساله: یعنی دوستی دیرینه

حرف: کنایت از الفاظ.

غیب گیر: که از عالم غیب شنود. گوش جان، عقل.

 وحیى که هست از حد فزون : یعنی وحیی که درمحدودیت ها ومقیدات زندگی ما نمی گنجد زیرا به دریای بینهایت حق پیوسته است .

( 3404) حضرت رسول بیک نفر ریاکار که تازه از نماز فارغ شده بود فرمود برخیز نماز بخوان تو نماز نخواندى.( 3405) براى چاره این‏ گونه ترسها است که در هر نماز باید گفت اِهْدِنَا اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِیمَ 1: 6 (بار الها ما را براه راست هدایت کن) ( 3406) و این نماز مرا با نماز گم گشتگان و اهل ریا میامیز.( 3407) بر اثر قیاسى که آن کر نمود دوستى ده ساله همسایه از میان رفت.( 3408) خواجه گمان دارد که مشغول طاعت و عبادت است غافل است که با جان کندن مشغول معصیت است.() قیاس گمراه کننده است مخصوصاً وقتى حس پست تو در وحى و مطالب عالیه بقیاس متوسل شود.( 3409) گوش حس تو اگر چه در خور حرف است و سخنان مردم را مى‏شنود ولى آن گوش که مطالب عالیه غیبى را بشنود کر است و نخواهد شنید.

مولانا می گوید: در حدیث آمده است که مردی به مسجد پیامبر آمد و نماز خواند و نزد پیامبر رفت و سلام کرد. پیامبر جواب او را نداد و فرمود: تو نماز نخواندی، برو نماز بخوان. بار دوم خواند و حضرت جواب سلام او را داد، اما گفت: تو نماز نخواندی برو نماز بخوان، تا سه بار تکرار شد. مولانا می‏گوید: از بیم آن‌که در راه خدا نباشیم و نماز ما را نپذیرند، در هر نمازی « اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ » می‏گوییم و از خدا می‌خواهیم که نماز ما را با نماز گمراهان و ریاکاران نیامیزد.

مولانا پس از طرح داستان کر و مقدمه چینیهاى وى نزد خود، گوید بیمار- پرسى وى به جاى خشنودى بیمار، دشمنى او را بر انگیخت. آفت عیادت این است، پس آفت عبادت چگونه خواهد بود. و سرانجام مى‏گوید اگر در دانسته‏هاى خود تنها به حس، یا آن چه مقدمات آن حس است بسنده کنى، بدان که درون تو را آن روشنى نیست که حقیقت از عالم غیب بر آن بتابد و براى نشان دادن آن عبادت که به حقیقت معصیت است نماز اعرابى و انکار رسول (ص) را بر وى نمونه مى‏آورد و چاره را در آن مى‏بیند که پى در پى از خدا باید هدایت خواست که خدایا نماز مرا خالص و خاصّ خود گردان، نه چون نمازى که گمراهان و ریاکاران کنند.

مذمت از ریا و خودنمایی

رضوان: بهشت، و در لغت به معنى خشنود شدن. رضایت وخشنودی خدا

خَفى: پوشیده، نهان.

کدر: تیره.

صفى: صافى، پاک، روشن.

بر عکس جستن: بر عکس شدن، خلاف آن چه خواهند در آمدن، خلاف تصوّر.

بهر خود: دراینجا یعنی علیه خود، به زیان خود.

فَاتَّقُوا: برگرفته است از قرآن کریم «... فَاتَّقُوا اَلنَّارَ اَلَّتِی وَقُودُهَا اَلنَّاسُ وَ اَلْحِجارَةُ...- ... پس بپرهیزید از آتشى که فروزینه‏ى آن مردمند و سنگ...» [1]

 إِنَّکُمْ فى الْمَعْصِیَة اِزْدَدْتُمُوا:(بپرهیزید از آتشى که افروختید. همانا شما در نافرمانى افزودید.)

( 3398) بسا اشخاص که سالها عبادت مى‏کنند و دل خوشند که در عوض بهشت به آنها خواهند داد.( 3399) در صورتى که آن عبادت نیست و معصیت خفى است و چه بد است که تو او را خوب تصور کنى.( 3400) مثل آن کر که گمان مى‏کرد خوبى کرده و حال آن که کار او بد بوده.( 3401) او خوش است که خدمت کرده و حق همسایگى بجا آورده‏. ( 3402) در صورتى که در دل بیمار براى خود آتش روشن کرده و خود را سوخته است. ( 3403) از آتشى که افروخته‏اید بپرهیزید که در معصیت آن آتش را زیاد کرده‏اید.

چه بسیار کسان هستند که عبادت و اطاعت بی‌شمار به جای می‏آورند و دل به خشنودی حق و پاداش آن بسته‌اند. ولی طاعتی که از روی ریا باشد و تنها به خاطر پاداش، انجام پذیرد، در حقیقت گناه نهانی است و بسیاری از چیزها را تو نورانی می‌بینی در‌حالی‌که تیره و تار است. دُرست مانند آن ناشنوا که خیال می‏کرد با عیادت از همسایه مریضش کارِ خوبی انجام داده است، در‌حالی‌که نتیجه اعمالش، رنجاندن همسایه و دشمن‌تراشی بوده است. مضمون کلام مولانا بر گرفته از آیات قرآنی است که: «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمَالًا.الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَهُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعًا»: بگو آیا به شما خبر دهم که چه کسی زیان‌کارترین انسان‌هاست؟ زیان‌بارترین مردم، همان‌ها هستند که عُمرشان را در راه زندگانی دنیوی تباه کنند و با پندار یاوه خود گمان کنند که نیکوکار هستند. [2]

 اهل ریا گمان دارند که طاعتشان، نجات‌بخش است. در‌حالی‌که به آتش عمل ریایی خود می‏سوزند. اشاره‌ای هم به آیهْ سورهْ بقره دارد که: «فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ»: بپرهیزید از آتشی که خود افروخته‌اید و آتش‌گیره آن، خود مردمند. [3]

کان: معدن.

 سَقَط: دشنام، سخن زشت.

نَمَط: گونه، قسم، از هرنوع

کَظمِ غَیظ: فرو خوردن خشم، و برگرفته است از قرآن کریم: «کسانى که خشم خود را فرو خورند از پرهیزکارانند و بهشتى که به پهناى زمین و آسمان است براى آنان آماده است»[1]

پیچیدن: آشفته حال بودن، سخت آزرده بودن.

روسپى: بد کاره، فاحشه.

حیز: درست آن « هیز» یعنی مرد تن فروش وشهوت ران

بر او ریختن: پاسخ وى را گفتن، مانند آن چه گفته بدو گفتن.

شیر ضمیر خفتن: بى‏حال بودن، ناتوان بودن.

دل آرامى: آرام کردن، آسوده داشتن.

دشمن کامى: از بدى دشمن شاد بودن، به بیمارى دشمن شادمان شدن.

نزار: لاغر، ناتوان.

خاطر زشتش: یعنی ذهن بد اندیش او

 ( 3388) گفت عزرائیل گفت قدمش مبارک است خوشحال باش.( 3389) وقتى کر از منزل بیمار بیرون آمد خوشحال بود که از بیمار دل جویى کرده است‏.( 3390) ولى بیمار مى‏گفت این دشمن جان من بوده و من نمى‏دانستم‏. ( 3391) بیمار در دل خود صد قسم فحش و ناسزا جور مى‏کرد که براى کر پیغام کند.( 3392) بلى چون کسى آش بد خورده باشد دلش بهم مى‏خورد و شوریده مى‏شود که تا بالاخره باید قى کند. ( 3393) معنى کظم غیظ این است که آن را قى نکنى تا در عوض سخنان شیرین بشنوى. ( 3394) چون او صبر نداشت بخود مى‏پیچید و مى‏گفت این سگ... حیز کجاست.( 3395) تا آن چه گفته باو پس بدهم زیرا در آن وقت من رنجور بودم و شیر غیرتم در خواب بوده جواب او را ندادم.( 3396) عیادت براى تسکین آلام دل است اینکه عیادت نبود این دشمنى و دشمن کامى بود.( 3397) که دشمن خود را زار و نزار دیده و دلش آرام بگیرد.

بیمار در پى آن بود که کر را صد دشنام فرستد. چه از شنیدن پاسخهاى وى چون کسى شده بود که آش بد مزه و ناملایم طبع خورد، دل آشوبى گرفته چنان که تا قى نکند آرام نشود. بیمار چون صبر نداشت کر را دشنامهاى زشت مى‏داد و مى‏گفت کجا رفت تا پاسخ او را چنان که شاید بدهیم. آن گاه که او چنان سخنانى مى‏گفت من توان نداشتم و پاسخ او را ندادم. بیمار پرسى براى آرام کردن خاطر بیمار است لیکن آن چه او گفت سرزنشى بود، چه دید آن چه بر من مى‏رود مطابق میل اوست، و از اینکه مى‏دید دشمن وى نزار افتاده خاطرش آرام گردید.

به عیادت رفتن ِکر، بر ِهمسایهْ رنجور خویش

به گفته استاد شهیدی : مرحوم فروزانفر در مأخذ قصص و تمثیلات مثنوى این لطیفه را نیاورده. نیکلسون می نویسد: من اصل حکایت را در داستانهاى قدیم نیافتم. کریستین سن داستان را به محبوب القلوب ارجاع مى‏دهد. این داستان را غرس النعمه محمد بن هلال صابى (وفات 480 ه ق) چنین آورده است[1]:

محمد بن عبد الملک بیمار شد. احمد بن خالد که کر بود به عیادت او رفت و پرسید:

- چگونه‏اى؟- حالى بد دارم.

- الحمد للَّه، کدام یک از پزشکان به دیدنت مى‏آیند؟- ابلیس- مبارک رفیقى است. چه براى تو تجویز کرده است؟- آجر کوبیده.

- سبک و نیکوست آن را بگیر و از دست مده.

به عیادت رفتن ِکر، بر ِهمسای? رنجور خویش

خطا پذیری تصورات واینکه با عقل ناقص نمی توان به حقیقت رسید

افزون مایه: بسیار بهره‏مند از دانش یا مال.

بُدّ: چاره.

محنت کش: کنایت از رنجور، بیمار.

ابا: با، آش.

ماشبا: آش ماش.

صحّ: نیکلسون آن را به ضم صاد ضبط کرده است. صحّ به ضم اول و تشدید دوم خلاف سقم است به معنى تندرستى و بهى از بیمارى. و صحّ به فتح اول و تشدید دوم معنى صحیح است مى‏دهد.

          در میان صالحان یک اصلحى است             بر سر توقیعش از سلطان صحى است‏

2622 6

 صُحّ نُوشَت : یعنی ان شاء الله تندرست خواهی شد یا خدا صحت بدهد، نوش جانت.

( 3374) کسى بشخص کرى گفت همسایه تو بیمار است.( 3375) کر با خود گفت من با این گوش کر از گفته آن رنجور چه خواهم فهمید.( 3376) بخصوص اینکه او رنجور و صدایش ضعیف است ولى چاره نیست باید بروم‏( 3377) وقتى جنبش لبهاى او را ببینم بعقل خود گفته او را حدس مى‏زنم‏.( 3378) وقتى بگویم حالت چطور است البته خواهد گفت خوبم یا خوشم.( 3379) من مى‏گویم شکر خدا را- غذا چه خوردى؟ او خواهد گفت شربت یا آش ماش.( 3380) من مى‏گویم نوش جان طبیبت کى است؟ البته مى‏گوید فلان کس.

جوابات قیاسى: یعنی پاسخ هایی که حدس زده بود بیمار به خواهد گفت، ونیز پاسخ هایی که در برابر گفته های بیمار در ذهن خود جور کرده بود.

نکر: یعنی ندانستن انکار، گران آمدن، اما در اینجا به معنی خلاف انتظار است.

پر آزار ونکر: یعنی رنجیده وشگفت زده

عَدُوّ: عدو، دشمن.

صحّه: صِحَّةً: سلامت باشى. مصدر است براى دعا چنان که گویند: «نعیما» یعنى «انعم اللَّه علیک».

( 3381) من مى‏گویم قدمش مبارک است اکنون که او آمده کارت خوب خواهد شد.( 3382) ما تجربه کرده‏ایم پاى او سر هر مریض برسد حاجتش روا مى‏گردد.( 3383) شخص کر این جوابها را پیش خود بقیاس درست کرد و عکس آن واقع شد. ( 3384) وقتى گفت حالت چطور است گفت آخ مردم کر گفت شکر خدا را و مریض از این جواب آزرده شد.( 3385) که این شکر چیست؟ این دشمن من است یا قیاسى پیش خود کرده و حدسش بغلط رفته.( 3386) بعد شخص کر پرسید چه خورده‏اى؟ جواب داد زهر مار گفت نوش جان از این جواب کدورت و قهر مریض بیشتر شد.( 3387) بعد پرسید کدام یک از اطبا براى معالجه پیش تو مى‏آید.

مضمون این ابیات به گفته استاد شهیدی خطا دانستن تصورهاست که ما از آن چه پیرامونمان مى‏گذرد داریم و با عقل ناقص خود مشکلات را مى‏گشاییم و مى‏پنداریم به حقیقت رسیده‏ایم، حالى که این خیال باطل ما در دیده حقیقت بین خطاى ماست.

کر پیش خود چنین نهاد که چون نزد این بیمار روم پرسم چگونه‏اى؟ گوید: به‏ام. گویم: سپاس. گویم چه خورده‏اى؟ گوید: فلان آش. گویم نیک است، کدام پزشک چنین دستورى داده است؟ گوید: فلان. گویم ما او را آزمودیم، مبارک قدم است هر جا رود بیمارى را از بین ببرد و با چنین قیاسى که پیش خود نهاده بود نزد بیمار رفت. کر چون نزد بیمار شد پرسید: چگونه‏اى؟ بیمار از سختى درد گفت: مردم. چنان که بسیارى بیماران به هنگام شکوه از درد چنین گویند.

کر به قیاسى که خود کرده بود پنداشت گفته است: «به‏ام» گفت سپاس خدا را.

بیمار که از قیاس کر آگاه نبود چون پاسخ را شنید برنجید و به خود گفت چه جاى سپاس است. پس او دشمن ماست و چون شنید که من سخت بیمارم و در آستانه مردن، گوید سپاس که چنینى. اما کر سخن او را نشنیده بود و از روى قیاس خود پاسخ داد. پس پرسید: چه خورده‏اى؟ گفت: زهر کر به قیاس پیشین خود پنداشت گوید فلان آش. گفت: نوشت باد، تندرستى است. بیمار را قهر بیشتر گشت. سپس کر پرسید: کدام پزشک نزدت آمد؟ بیمار از رنجورى و یا از سر خشم گفت: عزرائیل. کر به قیاس خود گفت: مبارک قدم است. کر از پس این گفتگو گفت سپاس [خدا را] حالا از پیش او بروم.

عصمت: مصون ماندن از گناه با توانا بودن بر انجام آن. و آن در حضرت حق جلّ و على‏ ذاتى است و در انبیا و اولیا و فرشتگان تأثیر قدرت حق است در آنان.

چربیدن: غالب شدن، برتر شدن:

          سجده کردند و بگفتند اى خدیو             گر یکى کرّت ز ما چربید دیو

 928/ د 3

          راى آن کودک بچربید از همه             عقل او پیش مى‏رفت از رمه‏

1536/د 3

نور اصول: نور اصلى، مقابل پرتو نور وحى که به عقیده مولانا و بر طبق داستان، از رسول اکرم (ص) بر عبد اللَّه بن سعد ابى سرح تافته بود.

مرغان خدا: فرشتگان و بخصوص جبرئیل و یا رسول (ص) مقصود است.

صفیر: سوت. آواز

َصدا: پژواک. انعکاس، بازگشت صوت است درکوه یا محیط بسته.

واصف: وصف کننده، تقلید کننده.

واقف: آگاه، دانا.

 ( 3367) اگر در تن شما عصمتى دیده مى‏شود او پرتو عصمت و نتیجه حفظ من است.( 3368) او را از من ببینید تا شیطان بر شما غلبه نکند.( 3369) چنان که آن کاتب وحى حضرت رسول در خود نور حکمت دید. ( 3370) و خویشتن را هم آواز خدا شمرد در صورتى که آن چه مى‏دید صفیرى بود که انعکاس پیدا کرده بود.( 3371) اگر لحن مرغان را تقلید کنى کى بضمیر مرغان واقف خواهى بود. ( 3372) اگر صفیر بلبل را یاد بگیرى چگونه مى‏توانى بدانى که بلبل چه رازهایى با گل مى‏گوید.

مضمون این ابیات خطاب حق تعالى است به آن دو فرشته( هاروت وماروت) که اگر آن شهوتى که در انسان است در شما فرشتگان نهم گناه مى‏کنید و جایى براى ماندنتان در آسمان نمى‏ماند، آسمان حیطه عصمت ربوبى است و زمین خاکى جاى شهوت. شما را که عصمتى است در آن حیطه به سر مى‏برید و عکس عصمت پروردگار بر شما افتاده است چنان که چون زمین جاى ذریّت آدم گردید در معرض تباهى و فساد افتادند و در هر دوران گناه ورزیدند. فرشتگان جسمهاى نورانى‏اند و خیرند مقابل جنّیان که جسمهاى نارى‏اند و شّر. نور فرشتگان عکس نور ایزدى است و میان علما خلاف است در عصمت فرشتگان. بعضى گفته‏اند: چون برابر فرموده‏ى خدا گفته‏اند: «... أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها...»[1] معصوم نیستند و گروهى دیگر به استناد «... لا یَعْصُونَ اَللَّهَ ما أَمَرَهُمْ...»[2] به عصمت آنان قائلند.

همچنین مولانا می گوید: عصمت و پاکی که در وجود شماست، از بازتاب عصمت حق است و آگاه باشید که مبادا شیطان ملعون بر شما گستاخی کند و بر شما غالب شود. چنان‌که کاتب وحی رسول الله، خیال کرد که آن حکمت و نور، وحی الهی است و غرور و تکبر او را فراگرفت. آن کاتب وحی، خود را هم نوای مرغان الهی، یعنی انبیا و اولیای حق می‌شمرد و با تقلید آواز مرغان روضهْ الهی، خواست دیگران را گمراه کند. در این چند بیت، منظور مولانا این است که اشتغال به الفاظ و اصوات و ظواهر امور مادی، ما را به حقیقت نمی‌رساند. ما فکر می‌کنیم که آن‌چه می‌گوییم حقیقت است، اما فقط پدیده‌ای است از تصورات و زمینه‌های ذهنی خودمان، مانند کری که از روی حرکات لب و دهان، منظور دیگران را حدس می‌زند.لطیفه یی که در ابیات بعدی بدو خواهیم پرداخت.