کسوف: گرفتن خورشید.

نخل و بید: کنایه از وجود مثمر ووجود بی حاصل، یا بندهْ مؤمن وبندهْ گمراه است فیا مرادسعید و شقى است.

نقد: زر یا سیم خالص و مقصود مومن است. نقد قلب آمیز: زر یا سیم مغشوش و مقصود منافق است.

دستها ببریده: مفسّران ذیل آیه: «... فَتَأْتُونَ أَفْواجاً»[1] از رسول خدا آورده‏اند که «روز رستاخیز گروهى از جهنمیان را آورند دست و پا بریده»[2]

اصحاب شمال: دوزخیان. برگرفته است از قرآن کریم: «وَ أَصْحابُ اَلشِّمالِ ما أَصْحابُ اَلشِّمالِ، فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ- » و اصحاب دست چپ چیستند، اصحاب دست چپ در باد گرم و آب جوشان»[3]

رنگ کفر: سیاه و تاریک.

رنگ آل: آل را بعض شارحان آل محمّد معنى کرده‏اند، لیکن بعید است این معنى مقصود باشد بلکه به قرینه رنگ کفر که به معنى سیاهى و تیرگى است از رنگ آل، سرخ، سرخ رویى مقصود است.

هفت سوراخ نفاق: یعنی تمام جهات ونشانه های دو رویی و بی ایمانی، در تفسیر عدد هفت مفسران مثنوی احتمالات فراوانی را مطرح کرده‌اند؛ نیکلسون آن را غرور، آز، شهوت، حسد، خشم، طمع، و کینه معنى کرده است. و لاهوری با استناد به حدیث نبوی، شرک، سحر، قتل، رباخواری، خوردن مال یتیم،... را تفسیر این عدد می‌داند.اما به نظر می‌رسد عدد هفت بیانگر کثرت باشد.

ضیاى ماه: استعارت است از نور یقین که در دل او تافته است.

خسف: گرفتن ماه.

محاق: (به کسر یا به فتح اوّل) سه شب آخر ماه که دیده نمى‏شود.

پلاس: استعارت از فقر و بد بختى.

طبل و کوس: استعاره از دولت و بزرگى قدر.

جنّات: جمع جنّت: بهشت.

برزخ: عالم میان مرگ تا روز محشر. لیکن در این جا از برزخ، اعراف مقصود است که میانه بهشت و جهنّم است.

 ( 3543) اجازه‏ام ده تا پرده‏ها را دریده و گوهر خود را چون خورشید آشکار سازم.( 3544) تا از گفتار من کسوف براى خورشید پیش آید و بنامیم که نخل کدام و بید کدام است.( 3545) راز روز رستاخیز را آشکار نموده نقد و قلب را از هم جدا کنم‏.( 3546) و زنگ کفر و زنگ سرخ و مزعفر و اصحاب شمال را در حالى که دستشان بریده شده نشان دهم.( 3547) در روشنیهائى که خسوف و محاق ندارد راز هفت سوراخ نفاق را که دو چشم و دو گوش و دو بینى و یک دهان باشد نشان دهم.( 3548) پلاس کهنه اشقیا را نشان داده صداى طبل و کوس انبیا را بگوشها برسانم. ( 3549) دوزخ و بهشت و برزخ را در مقابل چشم کفار قرار دهم.

زید می‌گوید: نور ایمان چنان بر دل من تافته است که هم اکنون کافران و جایگاه آنان و پایان سختى را که دارند، و مؤمنان و عاقبت نیک آنان و نعمتهاى الهى را که نصیب ایشان است مى‏بینم.

اگر پیامبر(ص) اجازه بدهد که راز قیامت را بر زبان آورم، همین امروز در همین جهان قیامت می‌کنم و چنان می‌درخشم که خورشید در برابر من به چشم نیاید. زید می‌گوید من تمام جنبه‌های بی‌ایمانی را می‌توانم نشان بدهم، اما چگونه؟ در پرتو ماهی که نه خسوف می‌پذیرد و نه در مُحاق و تاریکی می‌افتد، و این نور، نور حق است.

اصل آب نطفه: مقصود جان آدمى است که در عالم بى‏رنگى است.

جان رومی و حبش: به‌طور‌کلی، روح حیوانی است که اگر به مسائل معنوی بگراید، کمال می‌پذیرد و روح خداجو می‌شود و اگر اسیر نفس بماند کارش به سیه‌رویی می‌کشد.

احسن التقویم: برگرفته است از قرآن کریم: «لَقَدْ خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ-   همانا آفریدیم آدمى را در در بهترین قوام و جایگاه »[1] .

اسفل: فروترین، برگرفته است از قرآن کریم «ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِینَ-   سپس باز- گرداندیم آن را به فروتر جایگاه»[2]

ماندن: باز ماندن، بر جاى ماندن.

قطار کاروان: استعارت از پى در پى بودن داستان زید است.

شکوه: حرمت، احترام.

ترک و هندو: سعید و شقى مقصود است.

زار: نحیف، لاغر، استعارت است از آن که درک معنوى او اندک است.

سترگ: قوى،نیرومند استعارت از حقیقت بین است.

زار و سترگ: در اینجایعنی نامقبول و مقبول دردیدگاه الهی. دراین بیت مولانا«ک» را با «گ» قافیه کرده است. نیکلسون در شرح خود گوید به نظر مى‏رسد این تنها موردى است در مثنوى که کاف با گاف قافیت شده، لیکن موردهاى دیگر نیز دیده مى‏شود:

          یار جسمانى بود رویش به مرگ             صحبتش شوم است باید کرد ترک‏

          بى‏مراد او نجنبد هیچ رگ             در جهان ز اوج ثریا تا سمک‏

لب فرو بستن: خاموش ماندن.

لب گزیدش: «ش» علامت مفعول لاجله است (براى او، برابر او)، لب خود را گزید. زید که از پرتو تابش نور الهى از اسرارى آگاه شده است مى‏خواهد آن چه در دل دارد آشکار سازد. پیمبر (ص) با اشارات او را فرماید خاموش باش.

حشر: گرد آوردن و در اینجا رستاخیز و برپاییِ قیامت مقصود است.

سرّ حشر: یعنی راز گرد آمدن آفریدگان وبرپایی قیامت.

نشر: پراکندن، زنده شدن مردگان .

( 3535) بلى اصل نطفه سفید است ولى عکس جان رومى و زنگى در آن پنهان است.( 3536) یکى را رنگ سفید و مطبوع جلوه‏گر مى‏سازد و مصداق آیه شریفه لَقَدْ خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ مى‏گردد و دیگرى را پست کرده و سیاه رو مى‏گرداند.( 3537) بالاخره در روز قیامت که بسى رویها سفید و بعضى سیاه مى‏گردد معلوم خواهد شد که کدام دسته رومى و کدام زندگى هستند. ( 3538) هندى و ترک در رحم تمیز داده نمى‏شوند وقت زادن است که هر بچه و بزرگ مى‏بینندش.( 3539) این سخن آخر ندارد بر گرد تا از کاروان باز نمانیم‏. ( 3540) من تمام مردم را از زن و مرد مثل روز رستاخیز بالعیان مى‏بینم که از چه دسته‏اى هستند.( 3541) اکنون بگویم یا لب فرو بندم- حضرت با گزیدن لب اشاره کردند که ساکت باش.( 3542) یا رسول اللَّه آیا سر روز محشر را گفته و روز نشر را در این عالم آشکار کنم؟.

این دیار: یعنی این عالم، این محیط زندگی مادی وظاهری.

خلقان: جمع خلق: آفریده.

هفت دوزخ: برگرفته است از قرآن کریم « لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ»[1]   هر در از آن طبقه‏اى است، و هفت طبقه دوزخ، سقر، سعیر، لَظى‏، حُطَمَه، جحیم، جهنّم، و هاوِیَه است:

شمن: بت پرست.

وا مى‏شناسم: مى‏شناسانم.

یوم تبیض...: برگرفته است از قرآن کریم: « یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا اَلَّذِینَ اِسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ فَذُوقُوا اَلْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ-   روزى که رویهایى سپید گردد و رویهایى سیاه، اما آنان که رویهایشان سیاه شد [بدانها گویند] پس از گرویدن کافر شدید؟ پس بچشید عذاب را به سبب آن چه بدان کافر گشتید»[2]

 ( 3520) حضرت فرمود از آن جا توشه‏اى بیار که در خور فهم این جهان باشد.( 3521) عرض کرد مردم آسمان مى‏بینند و من عرش را با مخلوقش همى‏بینم.( 3522) همان طور که بت در پیش چشم بت پرست ظاهر و هویداست هشت جنت و هفت دوزخ در جلو چشم من است.( 3523) همان طور که در آسیا گندم را از جو تمیز مى‏دهند من افراد مردم را همان طور تمیز داده و مى‏شناسم.( 3524) اهل بهشت و اهل دوزخ در پیش من چون ماهى و مار شناخته مى‏شوند.

پیامبر به زید گفت: ره آورد این سفر معنوی و سیر الی‌الله چیست و چه ارمغان آورده‌ای؟ زید گفت: مردم عادی به آسمان نظر می‌کنند اما من عرش و عرشیان را مشاهده می‌کنم. من بهشت و درهای هشت‌گانه او را می‌بینم، هم‌چنین دوزخ و ورودی‌های هفتگانه جهنم برای من پیدا و آشکار است، همان‌گونه که بت در نزد بت پرست. بهشتیان و بیگانگان از بهشت را نیز خوب می‌شناسم؛ یعنی عارف کامل، می‌تواند احوال قیامت را در همین دنیا مشاهده کند. روزی فرا می‌رسد که چهره‌‌هایی سپید و صورت‌هایی سیاه می‌شوند[3] ، من چنین روزی را مشاهده می‌کنم: از علائم ظاهری جسم به حالات مردم می‌توان پی برد.

پرسیدن ِپیغمبر صلِی الله علیه وسلم، مر زید را که: امروز چونی و

چون برخاستی؟ و جواب گفتن ِاو که : اصبحتُ مؤمناً یا رسولَ الله!

اثرات ایمان وتقوا در مکاشفات روح ، ویژگیهای متقین

مکاشفات اهل دل

کیف اصبحت: یعنی چگونه برخاستی یا شب را به روز آوردی؟ چگونه بامداد کردى؟

عبداً مؤمناً: (ترکیب وصفى است) بنده با ایمان، بنده گرویده.

اوش: (شین ضمیر مفعولى) او را.

ز روز و شب گذر کردم: یعنی از محدودیت‌های زمان و مکان و تعین‌های این جهانی فراتر رفتم.

جمله ملت یکی است: یعنی در ماوراء منافع این جهانی، مذهب‌ها جنگی ندارند و همه به سوی یک مبدأ متوجه‌اند.

صدهزاران سال و یک ساعت یکی است: زیرا آغازی و پایانی نیست تا فرق صدهزار سال و یک ساعت را دریابیم، همه چیز به ازلیت و ابدیت پیوسته است .

عقل را ره نیست آن سوز افتقاد: یعنی عقل از آن‌چه در آن عالم می‌گذرد چیزی در نمی‌یابد.حیران وسر درگم است.

ابد: همیشگى در طرف آینده. زمان غیر متناهى از سوى آینده.

ازل: بدون آغاز از طرف گذشته.

افتقاد: یعنی گیجی و سر درگمی. جستجوى گمشده کردن.

( 3514) روزى حضرت رسول بزید فرمود که چگونه صبح کردى.( 3515) عرض کرد صبح کردم در حال ایمان حضرت فرمود اگر گل باغ ایمان شکفته است نشانش کو.( 3516) عرض کرد روزها تشنگى متحمل شده و شب از سوز عشق نخوابیدم.( 3517) تا چون نوک نیزه‏اى که از سپر عبور کند از روز و شب گذشتم.( 3518) و در آن سوى روز و شب اختلاف وجود ندارد همه ملت‏ها یکى و صد هزار سال یا یک ساعت یکى هستند.( 3519) ازل و ابد در آن جا با هم متحدند و عقل را در آن جا راهى نیست.

در منابع معتبر اسلامی، این مکاشفات در حالات حارثة بن سَراقه، از انصار پیامبر آمده و ظاهراً مولانا این شخص را با زید بن حارثه اشتباه گرفته است. به هر صورت قصه‌ها و روایت‌ها برای مولانا، وسیله بیان معانی عارفانه است و در درستی جزئیات قصه اصراری ندارد. [1]

این ابیات شرح ریاضت های زید( یا حارثه) وآغاز مکاشفات اوست که مولانا با تعبیرهاى عارفانه و بیان مراحل سیر صعودى سالک از خود در خود و از خود به سوى خدا، آغاز مى‏نماید. چنان که در باره زید گوید تشنهْ رسیدن به حقیقت بودم و بر خود بار ریاضت را حمل مى‏نمودم و تا بدان جا رسیدم که از زمان و مکان گذشتم، زیرا آغاز و انجام مخصوص اجسام مادى و در عالم مادت است. اما چون از این عالم گذشتى، از زمان و مکان بیرون شده‏اى و به خدا و وحدت رسیده‏اى، در آن جا نه آغاز است و نه انجام: آن گاه سختى مجاهدت خود را در رسیدن به حقیقت به گذشتن نوک تیر از سپر تشبیه مى‏کند، سپر را چنان که مى‏دانیم از چرمهاى سخت مى‏ساختند که برابر تیر و نیزه مقاوم باشد.

زید در پاسخ رسول (ص) گفت حقیقت براى من چنان روشن است که بهشت و دوزخ را آشکارا مى‏بینم. و بهشتیان و دوزخیان را یکایک مى‏شناسم.

نحر و بحر: ترکیب عطفى است، نحر گلو گاه و پیش سینه است. و بحر دریا. و شارحان به سلیقه خود از این دو کلمه تعریفى کرده‏اند، یعنی بالاترین حد و اصلی‌ترین منبع هر چیز، نحر، به معنای غلبه معنوی بر چیزی، نیز می‌باشد. و محتملاً درست همان است که در حاشیه چاپ نیکلسون احتمال داده شده، نهر و بحر: جوى و دریا، هر یک به مقدار استعداد خویش از آشنایى برخوردار شدند بعضى به نهر رسیدند و بعضى به بحر.

نحو: علمى است که بدان حرکت آخر اسم و یا فعل معرب را در لغت عربى دانند.

فقه: علم به احکام شرعى فرعى است از دلیلهاى تفضیلى آن. و از این دو کلمه علوم ظاهرى مقصود است.

محو: قشیرى گوید: «محو رفع اوصاف عادت است»[1]  و بعضى گفته‏اند فناى افعال بنده است در فعل حق.

فقر: واگذاردن نفس است در اختیار احکام اللَّه.

هشت جنّت: شاید اشارتى است بدان که بهشت را هشت در است [2]و یا چنان که در بعض فرهنگها آمده است: خلد، دار السلام، دار القرار، جنّت عدن، جنت المأوى، جنت النعیم، علیین، فردوس[3] و بعض شارحان مثنوى هشت بهشت را: جان، شنوایى، بینایى، گویایى، علم، قدرت، خواهش، و خرد معنى کرده [4]

عرش: تخت‌گاه پروردگار است که فرشتگان در گرد آن به تسبیح مشغولند

کرسی: موضع امر و نهی، و مُلک و قدرت حق است.

خلا: خلا، وراى عرش حضرت حق است. ظاهراً به مرتبه‌ای از هستی اشاره دارد که آثار وجود مادی در آن نیست، یعنی ماورای این جهان. منظور مولانا این است که: مردان حق از هر چه تصور کنی بالاترند و در پناه حق سکونت یافته‌اند.

مقعد صدق: (نشست‌گاه راستی و درستی) اشاره به این آیه است که می‌فرماید:«إِنَّ اَلْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ» ( محقق است که پرهیزکاران در باغها و کنار نهرها در نشیمنگاه صدق نزد پادشاه توانا هستند) [5]

( 3508) فکر را گذاشته و روشنایى یافته و بصحرا و دریاى آشنایى رسیده‏اند.( 3509) مرگ که همه از آن هراسان و لرزانند آنان بمرگ لبخند زده و بریش مرگ مى‏خندند.( 3510) آنها چون صدف پر گوهرى هستند که کسى بر دل آنها دست نخواهد یافت.( 3511) اگر چه علم نحو و درس فقه را رها کرده‏اند ولى در عوض درس محو خوانده و بدولت فقر رسیده‏اند.( 3512) هر وقت و هر چه نقوش بهشتى نور افشانى کرده لوح دل آنان را پذیرا دیده است.( 3513) آنها از عرش و کرسى و خلاء بالاتر رفته در نشیمنگاه صدق در پیشگاه خداى خود منزل گرفته‏اند.() صد نشان و علامت دارند و محو و فانى صرفند چه نشان و علامتى که عین دیدار خداوندى هستند.

مفهوم کلام مولانا در این ابیات این است که مردان حق در مرتبه عین‌الیقین، فکری از خود ندار‌ند و به نور حق روشن‌اند و از بالا‌ترین منبع آشنایی و معرفت برخوردارند. از نگاه مولانا اهل صیقل و یا مردان حق، چنان در حق فانی‌اند که کسی جز حق بر دل آنان غلبه نمی‌یابد و دل آنها مانند گوهری بی‌آسیب می‌ماند؛ اگر بر‌خوردی هم با این جهان دارند به جسم آنها مربوط است که مانند صدف این دل را در خود نگه می‌دارد. این افراد علوم ظاهری را رها کرده‌اند اما محو ِفقر را آموخته‌اند که فنای خود و خودبینی در برابر پروردگار است، چنان که همه اهل فقر چنین‌اند. نقش حقیقی بهشت را در دل این عارفان می‌توان یافت و آن جلوه حق است.